Leren leren moet je leerlingen aanleren. En dat is een understatement. Expliciete instructie houdt in dat leerlingen uitleg krijgen in hoe ze verschillende leerstrategieën kunnen gebruiken, de condities waaronder deze het meest nuttig zijn, en uitleg over wat het voordeel is van het gebruik van deze strategieën. Als vuistregel kan je als docent hier de WWW&H-regel gebruiken. Deze regel heb ik ontleend aan het onderzoekswerk van Marcel Veenman. ‘WWW&H’ staat voor uitleg over de wat, wanneer, waarom en hoe van strategieën voor zelfregulerend leren. Concreet betekent dit dat je duidelijk benoemt dat je een strategie gaat uitleggen en wat je doel is met de instructie (wat). Ook benoem je waarom de strategie op dit moment (wanneer) wordt aangeboden. Je doet voor hoe de strategie wordt ingezet en bespreekt de voordelen van de strategie (waarom). Je geeft voorbeelden van wanneer de strategie nog meer effectief is en reflecteert op het gebruik ervan. Je laat daarmee niet alleen zien hoe een bepaalde strategie wordt toegepast, maar geeft ook uitleg over wanneer deze strategie kan worden gebruikt en wat daar het voordeel van is. Instructie is vooral effectief als leerlingen uitleg over deze aspecten krijgen. Je ‘ondertitelt’ voor je leerlingen wat, wanneer, waarom en hoe je strategieën voor leren leren toepast. Een expliciete instructie in leren leren dus.
Hoe staat het eigenlijk met jongvolwassenen: hebben zij baat bij instructie in leren leren? ‘Natuurlijk’, zou je antwoorden als je de meta-analyses van Maria Theobald, Renée Jansen cum suis en de overzichtsstudie van Monique de Bruijn-Smolders en collega’s erop naslaat. Voordat ik de bevindingen in het hoger onderwijs bespreek even iets over het middelbaar beroepsonderwijs. Helaas is er nauwelijks onderzoek beschikbaar waarin is gekeken naar de effecten van interventies in het mbo. Behalve dan de ene studie van Mejeh en Held. 
Een groot gemis vind ik en daar moeten we in de toekomst de nodige stappen in zetten. Juist omdat ook voor mbo’ers geldt dat het kunnen reguleren van het leerproces van groot belang is om uiteindelijk zelfstandig en effectief te leren tijdens praktische taakuitvoering. Zoals gezegd alleen de studie van Mejeh en Held geeft wat inzicht. De onderzoekers analyseerden een enorme hoeveelheid gegevens die ze verkregen uit de afname van verschillende vragenlijsten onder 159 studenten van een Zwitserse middelbare beroepsopleiding. De onderzoekers vonden dat studenten die les kregen in een klas waarin veel aandacht was voor het aanleren van leren leren beter gingen plannen dan studenten die in een reguliere klas zaten. Verder zorgde de interventie ervoor dat het gebruik van cognitieve strategieën niet afnam, een ontwikkeling die de onderzoekers in de reguliere groep observeerden. Tot zover het mbo.
De studies die ik in deze bijdrage bespreek, gaan over het leren leren van studenten in het hoger onderwijs, neem bijvoorbeeld een pabo. Ook voor het hoger onderwijs wordt beargumenteerd dat leren leren ontzettend belangrijk is, omdat studenten - nog meer dan eerder in hun eerdere onderwijscarrière – zelf hun studie moeten organiseren. De samenhang tussen het gebruik van leerstrategieën en leerprestaties in het hoger onderwijs is zelfs sterker dan in het funderend onderwijs, dat is het basis- en voortgezet onderwijs samen. Het belang van leren leren lijkt dus zelfs groter te worden naarmate leerlingen ouder worden. Ook in het licht van de relatieve hoge uitval en lage rendementen in het hbo is aandacht voor het effectief bevorderen van leren leren van betekenis.
Kunnen we studenten een steuntje in de rug bieden? Gelukkig wel. Zo laat de studie van Theobald zien dat programma’s die zich richten op het aanleren van leerstrategieën bij studenten een positief effect hebben op de mate waarin studenten deze strategieën gebruiken. Jansen cum suis vonden hier een iets hogere effectgrootte dan Theobald. Beide meta-analyses tonen daarnaast aan dat interventies voor het aanleren van leerstrategieën significant positief bijdragen aan de leerprestaties van studenten. Ook dragen interventies positief bij aan de motivatie van studenten.
Theobald en collega’s vonden verder dat studievaardigheidstrainingen minder effectief zijn dan wat de onderzoekers ‘metacognitieve trainingen’ noemen. Studievaardigheidstraining houdt in dat studenten uitleg krijgen over bijvoorbeeld leesstrategieën, hoe ze notities moeten maken, zich moeten voorbereiden op een toets en kunnen omgaan met examenvrees. Dit soort trainingen is schering en inslag op veel hogescholen. En het helpt. Een beetje dan. Twee keer zo effectief is echter een metacognitieve training. In deze training leren studenten over het inzetten van verschillende metacognitieve strategieën – zoals plannen, monitoren en evalueren – en wordt aan metacognitieve reflectie gedaan.
Volgens Theobald zijn er twee verschillen tussen studievaardigheids- en metacognitieve trainingen. Allereerst richten metacognitieve trainingen zich op het aanleren van metacognitieve strategieën. Studievaardigheidstrainingen focussen daarentegen meer op het aanleren van cognitieve strategieën en gedrag. Ten tweede besteden metacognitieve trainingen aandacht aan metacognitieve reflectie, waarin uitdrukkelijk wordt uitgelegd hoe de student de aangeleerde leerstrategieën kan gebruiken; in studievaardigheidstrainingen komt dit volgens Theobald nauwelijks voor. Op basis van deze bevindingen concludeert de onderzoeker dat het vergroten van het repertoire aan cognitieve strategieën die studenten gebruiken tijdens hun studie, niet voldoende is. Docenten zouden zich juist ook moeten richten op het aanleren van kennis van de wat, wanneer, waarom en hoe van leerstrategieën. Daar is ie weer, de WWW&H-regel.
Monique de Bruijn-Smolders cum suis hebben een overzicht samengesteld van tien studies waarin is gekeken naar de relatie tussen interventies op het gebied van leren leren en leeruitkomsten van studenten van diverse opleidingen zoals de verpleegkunde-, bedrijfskunde- en lerarenopleiding. Deze onderzoekers hebben vooral gekeken naar het effect van specifieke kleinschalige interventies, zoals het geven van feedback op de gebruikte strategieën, het bieden van uitgewerkte voorbeelden of scripts en het aanzetten van studenten tot het gebruiken van metacognitieve strategieën door bijvoorbeeld het stellen van vragen – dit laatste noemen onderzoekers ook wel prompts. Veel van de bijeengebrachte studies gaan over de ondersteuning van leren leren in een online leeromgeving. De conclusie laat zich raden. Ook De Bruijn en collega’s lieten zien dat interventies een positieve invloed hebben op de leerresultaten van studenten.
Kortom: interventies voor het aanleren van zelfregulerend leren in het hoger onderwijs hebben in het algemeen een positief effect op zowel het gebruik van strategieën als op de leerprestaties en motivatie van studenten. We zien dat studenten in het hoger onderwijs, net als middelbare scholieren vooral baat hebben bij metacognitieve reflectie – uitleg met de WWW&H-regel dus. Deze bevindingen doen vermoeden dat leerlingen aan de start van hun onderwijscarrière in het basisonderwijs vooral gebaat zijn bij instructie die bijdraagt aan het vullen van hun gereedschapskist aan leerstrategieën voor zelfregulerend leren. En dan gaat het vooral om uitleg over leerstrategieën. Metacognitieve reflectie draagt voor deze leerlingen wel bij aan het gebruik van strategieën. Als ze ouder worden, dan presteren ze als adolescenten en jongvolwassenen beter als ze strategie-instructie krijgen volgens de WWW&H-regel. Het gaat er dan om dat je als docent (aankomende) studenten helpt meer diepgang te geven aan het gebruik van strategieën waarover ze beschikken.
Deze bijdrage is een voorproefje op de openbare les van Patrick Sins, lector Leren aan Hogeschool Rotterdam en lector Vernieuwingsonderwijs aan de Thomas More hogeschool in Rotterdam.
Zie voor meer informatie: https://www.hogeschoolrotterdam.nl/onderzoek/projecten-en-publicaties/talentontwikkeling/optimaliseren-leerprocessen/openbare-lessen/openbare-les-patrick-sins/
Geraadpleegde literatuur
Dignath, C., Buettner, G., & Langfeldt, H.P. (2008). How can primary school students learn self-regulated learning strategies most effectively? A meta-analysis on self-regulation training programmes. Educational Research Review, 3(2), 101-129. https://doi.org/10.1016/j.edurev.2008.02.003
Dignath, C., & Büttner, G. (2008). Components of fostering self-regulated learning among students: A meta-analysis on intervention studies at primary and secondary level. Metacognition Learning, 3(3), 231-264. https://doi.org/10.1007/s11409-008-9029-x
Inspectie van het Onderwijs. (2022). Deelrapport – De staat van het hoger onderwijs. Inspectie van het Onderwijs.
Jossberger, H., Brand-Gruwel, S., van de Wiel, M. W. J., & Boshuizen, H. P. A. (2020). Exploring Students' Self-Regulated Learning in Vocational Education and Training. Vocations and Learning, 13(1), 131-158. https://doi.org/10.1007/s12186-019-09232-1
Mejeh, M., & Held, T. (2022). Understanding the Development of Self-Regulated Learning: An Intervention Study to Promote Self-Regulated Learning in Vocational Schools. Vocations and Learning, 15, 531–568. https://doi.org/10.1007/s12186-022-09298-4
Peeters, J. (2022). Zelfregulerend leren. Hoe? Zo! Lannoo Campus.
Veenman, M. V. J. (2013). Training metacognitive skills in students with availability and production deficiencies. In H. Bembenutty, T. Cleary, & A. Kitsantas (Eds.), Applications of self-regulated learning across diverse disciplines: a tribute to Barry J. Zimmerman (pp. 299-324). Information Age Publishing.
Veenman, M. V. J., Van Hout-Wolters, B. H. A. M., & Afflerbach, P. (2006). Metacognition and learning: conceptual and methodological considerations. Metacognition and Learning, 1(1), 3-14. https://doi.org/10.1007/s11409-006-6893-0
Vereniging Hogescholen. (2021, 7 april). Factsheet | Studiesucces, uitval en studiewissel 2020/2021. Vereniging Hogescholen. Geraadpleegd op 12 december 2022, van https://www.vereniginghogescholen.nl/system/knowledge_base/attachments/files/000/001/200/original/factsheet_studievoortgang_2020-2021_v2.pdf?161777765.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
