Voor wie TikTok nog niet kent – beeld je een speeltuin in. De speeltoestellen zijn buitengewoon. De activiteiten aanstekelijk en soms zelfs leerzaam. Kinderen, ook jongeren, vinden het fantastisch om aan de stangen te hangen. De grappen vliegen je om de oren. Vriendschappen floreren. En dat is nog niet alles. Jongeren voeren er actie tegen onrecht en voor een leefbare planeet. De speeltuin heeft zelfs boekenclubs; sommige jongeren slaan zowaar aan het lezen.
Spiegelpaleis
Hiep, hiep, hoera, zou je zeggen. Op een paar zaken na. In de stangen van de speeltoestellen zitten sensoren. Op verborgen plekken hangen camera’s. Elke aanraking wordt geregistreerd, alle bewegingen vastgelegd.
Officieel is deze speeltuin niet voor kinderen, en dat is niet gek. Er lopen adverteerders rond die je heel goed kennen dankzij de data die door de eigenaar wordt verzameld. Honderd procent veilig is het er trouwens niet. Lasterpraatjes worden rondgebazuind, desinformatie verspreid en ruzies ontstaan die buiten de speeltuin in grof geweld ontaarden.
Van de buitenkant lijkt het een speeltuin, maar in wezen is de app een digitaal spiegelpaleis. Een multiversum van user-generated video’s, waar iedereen iets unieks voorgeschoteld krijgt. De filmpjes, van hooguit een minuut, zijn zo verslavend als een spannend boek. Het verschil: TikTok houdt je aandacht vast door het algoritme dat nauwkeurig voorspelt waarnaar je blijft kijken. Dat kan ook inhoud zijn die je misschien niet zou moeten zien: ben je depressief en je kijkt naar video’s van anderen met persoonlijkheidsstoornissen, dan krijg je nóg meer video’s te zien over persoonlijkheidsstoornissen.
TikTok zegt kinderen te blokkeren zodra er maar een vermoeden is dat een bezoeker minderjarig is. Toch zijn ze er niet weg te slaan. Dus geeft TikTok ouders voorlichting en biedt het tools waarmee je je TikTok-tijd kunt beperken.
Maar wat is dit alles werkelijk waard? Onlangs lanceerde het bedrijf het onderdeel TikTok Now, dat op willekeurige momenten seintjes geeft om terug te keren als je de app hebt verlaten. De opdracht: plaats binnen drie minuten een ‘authentiek’ filmpje – waar je ook bent, wat je ook doet – en je krijgt toegang tot video’s die anders verborgen blijven.
‘Zet kinderrechten
in de digitale wereld
meer voorop’
TikTok verdient geld door aandacht: hoe langer je op het platform blijft, des te meer advertenties er worden verkocht. Daar gebruikt het bedrijf technieken voor die nóg beter werken dan wat we kennen uit Silicon Valley.
De Europese Commissie maakt zich zorgen om privacyschendingen en stelde onderzoeken in. In de Nederlandse politiek gaan stemmen op voor een verbod vanwege de vrees dat de Chinese staat Nederlanders via TikTok beïnvloedt. Kun je een app verbieden? Misschien. Maar kun je ook een TikTok-cultúur wegdoen? Deze cultuur zit vol creativiteit en vrolijkheid, maar ook digitale afleiding en manipulatie. Op smartphones in de broekzak, op de laptops in de klas, in computerprogramma’s en andere (sociale) media die een overdaad aan informatiesnacks voeren.
Let wel: deze cultuur ontstaat door een wisselwerking tussen technologie en mensen. Leraren die op commerciële techplatforms hun leerlingen bedienen, onderwijsbestuurders die dat niet begrenzen, maar ook ouders die geen grenzen stellen, normaliseren een surveillance-omgeving waarin leerlingen de grootste lol hebben – én waarin hun rechten onder druk staan.
Scholen zouden hun pedagogische verantwoordelijkheid moeten nemen. Daarbij hoort in ieder geval respect voor kinderrechten in de digitale wereld, zoals bescherming van online privacy en tegen economische exploitatie. Daar zouden app-ontwikkelaars zich aan moeten houden, maar ook scholen kunnen online de rechten van kinderen vooropstellen. Leraren die inspirerende, leerzame video’s maken – daar willen we meer van. Goed gemodereerde, veilige digitale omgevingen waarin leerlingen spelen en worden aangemoedigd om te lezen – kom maar door.
Maar leraren, beun niet bij in digitale spiegelpaleizen.
PS. Jorick Scheerens, coördinator van Practoraten.nl, maakte een podcast over TikTok met Remco Pijpers als gast.
1 Wie leidt de dans met data?
2 Adaptief: zegen of vloek, of allebei?
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
