Creativiteit in het taalcurriculum

Tekst Carlijn den Otter
Gepubliceerd op 25-05-2022

Hoe kun je werken aan creatief denken en handelen bij het vak Nederlands? Masterstudent Carlijn den Otter ging op onderzoek uit.

Carlijn den Otter - Creatief denken vinden we steeds belangrijker. Ook in het toekomstige taalcurriculum liggen er voorstellen om creativiteit een plek te geven. Maar wat wordt er nu al aan gedaan? Wat zeggen taalexperts over creativiteit en taal? En welke aanbevelingen zijn daaruit te trekken voor het actualiseren van landelijke onderwijsdoelen? In dit artikel beschrijf ik hoe creativiteit in het huidige taalcurriculum eruitziet en geef ik concrete ideeën over hoe je creativiteit in de taalles kunt vormgeven.

Creativiteit in vo-lesmethoden Nederlands

Creativiteit is een belangrijke vaardigheid, die bovendien iedereen kan ontwikkelen (zie kader hieronder). Het helpt bij het verbeteren en versterken van andere vaardigheden, zoals identiteitsontwikkeling, academische prestaties en sociale betrokkenheid (lees meer in het Creative Thinking Framework van PISA, 2021). Onderwijs kan een belangrijke rol spelen bij de ontwikkeling van creativiteit.

Wat is creativiteit?

Binnen de verschillende definities van creativiteit komen twee kenmerken naar voren: passendheid en originaliteit. Passendheid gaat over de geschiktheid van een eindproduct binnen de taakopdracht: als een leerling een gedicht moet schrijven over de winter, maar hij kiest een ander onderwerp, is het niet passend. Maar als het gaat om originaliteit, draait het om de vraag voor wie een creatie origineel moet zijn? Belangrijk is dan het verschil tussen de categorieën Big C en little c. Big C-creativiteit is origineel voor de hele wereld. Dit zijn bijvoorbeeld technologische doorbraken of meesterwerken in de kunst. Doordat de maker hiervoor over talent moet beschikken, is Big C-creativiteit niet voor iedereen bereikbaar. Bij little c-creativiteit is de creatie origineel voor de maker. Iedereen bezit dus creativiteit van de little c-categorie. Deze creativiteit kan ontwikkeld worden. Sommige mensen zijn wel creatief met taal, maar niet creatief op technologisch gebied. Creativiteit kan dus verschillen per domein.

Verschillende lesmethoden Nederlands in het voortgezet onderwijs besteden er binnen uiteenlopende leerlijnen aandacht aan, bijvoorbeeld binnen de leerlijnen fictie, schrijven, spreken/luisteren en lezen. Dat blijkt uit een methodeanalyse die SLO intern uitvoerde en die ik mocht inzien. Maar geen enkele lesmethode heeft een aparte leerlijn voor creativiteit en opdrachten zijn vooral incidenteel en algemeen. Zo krijgen leerlingen de opdracht om een gedicht te schrijven of een verhaal af te maken, zonder dat ze daarover instructie kregen of eerst konden oefenen. Ook staat er in de methodes nauwelijks uitleg over waarom creativiteit belangrijk is.

Bovendien dienen de meeste creatieve opdrachten ter ondersteuning van een ander leerdoel. Een voorbeeld is dat leerlingen een (onzin)verhaaltje moeten schrijven met de antwoorden van drie andere leerlingen op de 5wh-vragen (wie, wat, waar, wanneer, waarom, hoe). Deze opdracht is bedoeld om te oefenen met het beter leren schrijven op basis van de 5wh-vragen. Of creatieve opdrachten hebben vooral een motivationeel doel, bijvoorbeeld om leerlingen als variatie 'iets leuks' aan te bieden. Kortom, het doel van de creatieve opdrachten binnen de verschillende lesmethoden gaat niet zozeer om de ontwikkeling van creativiteit bij leerlingen.

Creatief schrijven

Hoe kan dit beter? Ik vroeg het vijf onderwijsexperts met veel kennis over creativiteit en taal. Zij deden er bijvoorbeeld onderzoek naar, of schreven er een boek of lesmethode over.

De experts zijn het erover eens dat de grootste winst te behalen valt bij het creatief schrijven. Ze benoemen positieve gevolgen voor de taal- en schrijfontwikkeling van leerlingen. Leerlingen schrijven door creatieve schrijfopdrachten meer tekst, komen meer in een schrijfflow en ze oefenen met vloeiendheid en gebruik van taal. Dit levert vaak betere teksten op. Bovendien krijgen leerlingen meer motivatie en zelfvertrouwen tijdens deze lessen.

Aan welke concrete lesactiviteiten kun je dan denken?

Opwarmen: de leraar leest een gedicht voor, vertelt een verhaal of laat een voorwerp zien waarover leerlingen klassikaal een gesprek voeren. Leerlingen raken bij de les betrokken, worden 'warm' voor creativiteit.
Verzamelen: leerlingen gaan op onderzoek uit door informatie te verzamelen, ideeën te vormen en uit te wisselen voor bijvoorbeeld hun creatieve eindproduct. Soms geeft de leraar hier ook een instructie bij om de kaders van de opdracht vast te leggen. Leerlingen ontwikkelen gaandeweg hun kijk op wat ze willen vertellen.
Creëren: leerlingen maken de eerste versie van hun creatieve product, zoals het schrijven van een gedicht of kort verhaal.
Reflectie en tekstbespreking: leerlingen gaan met elkaar in gesprek over hun creatieve producten. Leerlingen lezen elkaars teksten, reageren op elkaars teksten, praten er met elkaar over en passen eventueel hun product aan.

Bij deze activiteiten zijn divergeren en convergeren belangrijke processen. Divergeren betekent dat je zo veel mogelijk verschillende en originele oplossingen probeert te bedenken voor een (creatief) probleem. Leerlingen verzinnen bijvoorbeeld zo veel mogelijk originele verhaalideeën aan de hand van een foto. Convergeren is het tegenovergestelde, namelijk dat je op zoek gaat naar één oplossing. Leerlingen kiezen bijvoorbeeld uit de hele set verhaalideeën het beste verhaalidee, dat ze verder uitwerken.

Ontwerpprincipes van creatieve schrijflessen

Wat zijn belangrijke ontwerpprincipes van zo'n creatieve schrijfles? Experts geven verschillende tips:

Vrijheid en structuur: een creatieve les of opdracht moet de juiste balans kennen. Enerzijds wil je dat leerlingen vrij zijn om eigen keuzes te maken: ze ervaren dan geen belemmering door criteria of beoordelingen. Anderzijds hebben ze wel enige structuur nodig. Je kunt bijvoorbeeld kaders meegeven zoals een opdrachtomschrijving, met eisen, genres en/of taalnormen. Zo voorkom je dat leerlingen in het diepe worden gegooid en door téveel vrijheid niet goed weten wat ze moeten doen.
Belang creativiteit uitleggen: het is belangrijk om de leerlingen mee te nemen in uitleg over creativiteit en het belang ervan, bijvoorbeeld aan het begin van een creatieve les. Het wekt motivatie en interesse bij leerlingen en ze worden gestimuleerd om met plezier aan de creatieve opdracht te beginnen.
Interactie: dialogisch leren (leren in interactie met elkaar) stimuleert ook de creativiteit. Dit houdt in dat leerlingen elkaars creatieve producten lezen en hierop reageren met een compliment en een tip. Daar leren ze zelf ook veel van. Je kunt natuurlijk ook met je klas in gesprek gaan over werk van (bekende) schrijvers of dichters.

Aan de slag met taal en creativiteit!

Wil jij met creativiteit in jouw taallessen of lessen Nederlands aan de slag? Bekijk eens de volgende materialen:

Woesj: een boek met verschillende werkvormen voor creatief schrijven voor groep 1 t/m 8.
Schrijfakademie.nl: een website waarop leerlingen van de middelbare school op verschillende wijzen worden gestimuleerd creatief de uitdrukkingsmogelijkheden van de Nederlandse taal te verkennen en te oefenen.
Anouk ten Peze doet onderzoek naar creatief schrijven in het voortgezet onderwijs en schreef onder andere het volgende artikel: Ten Peze, A. A., Janssen, T. M., Rijlaarsdam, G. C. W., & van Weijen, D. (2021). Writing creative and argumentative texts: What's the difference? Exploring how task type affects students' writing behaviour and performance. L1 Educational Studies in Language and Literature, 21, 1-38. https://doi.org/10.17239/L1ESLL-2021.21.01.11

Carlijn den Otter heeft de master Neerlandistiek aan de Rijksuniversiteit Groningen afgerond en volgt momenteel de eerstegraads lerarenopleiding Nederlands.

Dit artikel werd geschreven met medewerking van Anke Herder en Gerdineke van Silfhout, curriculumexperts Nederlands bij SLO, landelijk expertisecentrum leerplanontwikkeling.