Wat te doen met peuters en kleuters?

Op de eerste kleuterschool van de Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen in Krommenie is het in 1956 feest. Bijna honderdvijftig jaar na de oprichting worden op het schooltje eindelijk alle kosten van het onderwijs aan kinderen van vier en vijf jaar door de centrale overheid vergoed. Dat is zoals overal in het land hard nodig, want er is aan alles gebrek: bevoegde leidsters, behoorlijke huisvesting, vaste pensioenregelingen en redelijke salarissen. De keerzijde is dat peuters niet meer worden toegelaten en de zogenoemde bewaarfunctie verdwijnt.

Aan het begin van de negentiende eeuw zijn de eerste kleinekinderschooltjes vooral bewaarplaatsen, omdat ouders vanwege werk niet op hun kinderen kunnen passen. Op deze bewaarscholen leren zij een beetje lezen, versjes zingen en de nodige geloofsregels. Veel stelt het niet voor: de leidsters zijn meestal alleenstaande vrouwen die in hun eigen huis een schooltje houden waaraan weinig eisen worden gesteld. De kinderen zitten van ’s morgens vroeg tot ’s avonds laat opgepropt in bedompte ruimtes en van onderricht is steeds minder sprake. Het Nut probeert daarin verbetering te brengen, geeft handleidingen uit voor de kleinekinderscholen en propageert de oprichting van nieuwe scholen waar ruimte is voor het oefenen van de zintuigen en motoriek, spelend leren, licht en frisse lucht. In 1864 moet de Amsterdamse stadsgeneesheer Coronel echter vaststellen dat er van de adviezen weinig terechtkomt. Hij schrikt van wat hij aantreft: nauwelijks zit- en speelruimte en het bewegen komt neer op het zittend met de handen klappen en met de voetjes stampen.

Ondanks het alarmerende rapport dat Coronel opstelt, blijft de overheid uiterst terughoudend. Voorstellen om het onderwijs aan de jongste kinderen te regelen worden steeds verworpen en zo blijft het een verwaarloosde sector. Burgerdames, onder wie de bekende feministe Elise van Calcar-Schiotling, zorgen ervoor dat met particuliere giften modelscholen en opleidingen tot bewaarschoolhoudster van de grond komen. Van Calcar gaat voorop in de verbreiding van de ideeën van de Duitse pedagoog Fröbel, die het spelend leren wil bevorderen. Voor de werkende ouders zijn leermotieven veel minder van belang. Zij zoeken een opvangplek voor hun kinderen omdat zij buitenshuis moeten werken, op een winkeltje passen of gewoon geen raad weten met hun vele kinderen. De hogere standen houden hun kinderen het liefst thuis om te voorkomen dat zij in aanraking komen met allerlei ‘gespuis’. Pogingen van pedagogen om deze kinderen naar het nieuwe fröbelonderwijs te lokken, falen dan ook hopeloos.

Pas na de Tweede Wereldoorlog komt er verandering. De zorgwekkende toestand van de vele bewaar- en fröbelschooltjes en ook nieuwe inzichten in de kinderziel brengen de regering ertoe om eind 1955 met de Wet op het kleuteronderwijs te komen. Maar kinderen mogen pas toegelaten worden als zij vier jaar oud zijn. Dat zint veel ouders niet, omdat zij hechten aan de dagelijkse opvang van hun jongere kinderen. Het blijkt in de praktijk dan ook niet zo gemakkelijk alle huidige driejarigen te verwijderen.

Aanvankelijk verwachten ministerie en inspectie dat het ‘probleem’ van de driejarigen een aflopende zaak zal zijn. Maar dat is niet het geval: de verzoeken om peuters toe te laten worden niet minder, eerder meer. De inspectie dreigt met intrekking van de subsidies en de strijd wordt steeds hardnekkiger. Langs allerlei smokkelwegen trachten ouders hun jongste kinderen toch op de kleuterschool te krijgen. De inspectie verweert zich steeds met het argument dat zeer jonge kinderen ‘nog lang niet geschikt zijn om meerdere uren per dag van de moeder gescheiden te zijn’ en wint uiteindelijk het gevecht. Totdat in de jaren negentig de ‘voorschool’ op het toneel verschijnt en onderwijs voor de allerjongsten juist gestimuleerd wordt.
 

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde. Bekijk alle korte docu’s van Wandelen met Sjoerd Karsten op didactiefonline.nl/video.

Dit artikel verscheen in Didactief, september 2019.