Terwijl het buiten flink sneeuwt, op 10 januari 2019, worden in het souterrain van het IISG in Amsterdam grote maatschappelijke discussies gevoerd: hoe veranderen onderwijs en onderzoek met de tijd mee? Hoe zorg je ervoor dat nieuwe informatie over beladen onderwerpen een plek vindt in de klas? Aanleiding voor de discussie is de presentatie van nieuw lesmateriaal, ontwikkeld door het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG). Uit de reacties van het publiek komt naar voren hoe belangrijk zulke bijeenkomsten zijn.
Het lesmateriaal voor de bovenbouw van havo en vwo gaat over gedwongen arbeid in Nederlands-Indië. Het moet leerlingen aanzetten tot autonoom speurwerk, historisch denken en kritisch redeneren, door middel van oefeningen waarbij ze de betrouwbaarheid en bruikbaarheid van bronnen leren vaststellen. Tegelijkertijd biedt het docentenmateriaal niet alleen antwoorden, maar bespreekt ook de achtergrond en het belang van de inhoud, door aan te geven of de betreffende vraag gaat over causaliteit, standplaatsgebondenheid of het verzamelen van informatie uit bronnen.
Klaas Stutje, onderzoeker bij het IISG, is verantwoordelijk 
voor de wetenschappelijke basis van het project. Het materiaal komt voort uit een overkoepelend onderzoek van het IISG en het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD): ‘Four centuries of labour camps: war, rehabilitation, ethnicity’. Dat onderzoek ging over vier gebieden: Rusland, Italiaans-Afrika, Duitsland en Nederlands-Indië. Het onderzoek naar Nederlands-Indië is gebruikt als startpunt voor vervolgonderzoek naar vormen van dwangarbeid (vooral) ná de afschaffing van de slavernij in 1860. Daarna zijn de bronnen en conclusies uit het archiefonderzoek verwerkt tot lesmateriaal door Paula van Rooij, didactisch auteur bij Van Rooij ONderWIJS en geschiedenisdocente.
Volgens Stutje heeft zijn onderzoek conclusies opgeleverd die van belang zijn voor de maatschappelijke discussie over deze geschiedenis. Hij pleit ervoor dat alle soorten dwang in samenhang moeten worden bestudeerd, in plaats dat ze gezien worden als geïsoleerde fenomenen. Elke afschaffing van een vorm van dwang (zoals slavernij) heeft gezorgd voor een nieuw soort dwang, of bestond tegelijkertijd. Ook zijn dwang en kolonialisme volgens hem onlosmakelijk verbonden. Daarom moeten we van ‘zwarte bladzijdes’ naar ‘zwarte kaders’. Dwang en slavernij horen inherent bij de Nederlandse koloniale geschiedenis, en zijn geen ‘zwarte bladzijdes’ in een verder onproblematisch boek.
De presentatie over het lesmateriaal die Stutje houdt roept veel vragen en opmerkingen vanuit het verrassend grote publiek op. De eerste reactie stemt hoopvol: een uitnodiging van de VGN (Vereniging van docenten geschiedenis en staatsinrichting in Nederland) om te komen praten over het verder ontwikkelen en verspreiden van dit soort lesmateriaal. Iemand anders wijst de onderzoeker ook op docenten: zoek die op, dan heb je meteen een werkveld. Is het ook een idee om dit materiaal uit te geven in Indonesië, vraagt een ander, om te kijken wat de leerlingen er daar van vinden en ze te koppelen aan een klas hier? Zou zulke interactie niet heel waardevol zijn? Het idee van de spreker krijgt meteen kritiek: is het niet heel koloniaal gedacht om Nederlands lesmateriaal in Indonesische klassen te verspreiden?
Daan de Lange, docent geschiedenis op het Huygens College in Heerhugowaard, heeft het lesmateriaal van het IISG al ingezet in zijn klas. Hij legt meteen de vinger op de zere plek. Het is lastig om te moeten schipperen tussen wat historici belangrijk vinden (alles) en waar leraren de tijd voor hebben: er zijn veel academici die allerlei kleine onderwerpen groots onderzoeken, maar docenten hebben te weinig lesuren om alles zo diepgaand te behandelen.
Over het lesmateriaal is De Lange overwegend positief. Hij vindt dat het erin slaagt om gevoelige geschiedenis te behandelen en leerlingen daarop te laten reflecteren. Het maakt geschiedenis relevant door het naar het heden te trekken. Zijn voornaamste punt van kritiek is dat het materiaal voor havo en vwo hetzelfde is, terwijl die leerlingen op verschillende niveaus denken. Bij havo moet je soms wat stappen overslaan, vindt hij, en ook de schuldvraag wordt moeilijker beantwoord door havisten. Het materiaal sluit wel goed aan bij het curriculum: het behandelt motieven, representativiteit en moraliteit. Ook is er een goed bronnendossier zodat leerlingen verder (kunnen) lezen en leren.
Zou het helpen om dit soort onderwerpen te laten uitleggen door iemand met een Surinaamse, Antilliaanse of Indonesische achtergrond? De Lange heeft hier ervaring mee en merkte dat het zo inderdaad meer indruk maakte op de leerlingen.
Een voorbeeld uit het lesmateriaal
|
Bijzonder aan de avond is dat deze wordt afgesloten door twee middelbare schoolleerlingen die zelf lesmateriaal hebben gemaakt over kolonisator versus gekoloniseerde. De aanleiding daarvan was de documentaire ‘Wit is ook een kleur’ van Sunny Bergman. Vanuit het lesmateriaal moeten leerlingen onderzoeken en schrijven rondom allerlei interactieve werkvormen, waarbij ze inzicht krijgen in het Nederlandse koloniale verleden, en hoe dit verleden nu nog te zien en te merken is. De leerlingen hopen dat hun lesmateriaal hedendaags racisme tegengaat of minstens zijn van mening dat dit het in ieder geval bespreekbaar maakt.
Het is juist het materiaal van de leerlingen dat leidt tot geanimeerde reacties van de zaal. Een van de makers had zelf ervaring met racisme en dat woog zeker mee in haar betrokkenheid bij het onderwerp van haar lessenserie. Het bracht de zaal tot een gesprek over wat je (als leraar) kunt doen om racisme in de klas tegen te gaan en inclusiviteit te bevorderen. Het publiek is gemengd: leraren, onderzoekers, mensen die vanuit persoonlijke interesse aanwezig zijn en medewerkers van bijvoorbeeld Stichting Stil Verleden, die door middel van educatieve projecten mensen informeert over het Nederlandse aandeel in slavernij wereldwijd, en The Black Archives, een historisch archief met collecties van zwarte schrijvers en wetenschappers.
Belangrijkste conclusie van de discussie: maak gebruik van de culturele achtergronden van je leerlingen. Laat ze elkaar dingen uitleggen over hun geschiedenis of afkomst. Een basisschoollerares vindt dat kinderen veel jonger met dit soort onderwerpen aan de slag moeten, bijvoorbeeld via prentenboeken op kleuterspeelcentra.
Verhelderend is de slotopmerking van een middelbare schooldocente. Zij praat in de eerste of tweede klas met haar leerlingen over de betekenis van Amsterdammer-zijn: wie is er in Amsterdam geboren, wiens ouders zijn er geboren en wiens grootouders? Meestal blijkt slechts een enkeling vier Amsterdamse grootouders te hebben. Wat betekent afkomst dan? De docente heeft gemerkt dat haar leerlingen via deze oefening anders naar elkaar en zichzelf gaan kijken, meer als een klas waar iedereen iets met elkaar gemeen heeft dan als een groep die gekenmerkt wordt door verschillen. Een mooie uitsmijter voor een nuttige onderwijsavond. Het interactieve karakter van de avond lijkt ook geslaagd te zijn in zijn doel: niet enkel zenden, maar de uitwisseling en discussie van betekenisvolle inzichten, praktijkvoorbeelden en kritiekpunten door een diverse groep onderwijskenners.
Het lesmateriaal is te downloaden op: socialhistory.org/en/educatie/dwangarbeid-in-nederlands-indie. Eerder publiceerde het IISG lesmateriaal over slavernij in Indië in de tijd van de VOC. Ook dat lesmateriaal is kosteloos beschikbaar: socialhistory.org/nl/educatie/slavernij.
1 Een democratisch curriculum voor iedereen
2 De voormalige kolonie Nederlands-Indië
3 Morele lessen leggen link naar het heden
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
