Recensies

Worden wie je bent?

De tegenstellingen tussen bijzondere en openbare scholen waren in het begin van de twintigste eeuw scherp, maar verdwenen na de Tweede Wereldoorlog door een gedeelde inzet voor een samenleving waarin ‘worden wie je bent’ het uitgangspunt werd. De ‘verpersoonlijking’ van godsdienst was daarbij doorslaggevend: niet langer behoorde de geloofsbelijdenis toe aan de instituties (vereniging of school), maar aan het individu. God bestond in iemands hart en ziel, niet langer in de passieve gang naar de kerk. Dit had zijn weerslag op het onderwijs. Leerlingen werden enkel nog opgevoed tot vrije, zelfstandige individuen.

Maar al die nadruk op individuele ontwikkeling bleek net zo goed een proces van groepsvorming, stelt Mellink. En dat betekende ook uitsluiting. Decennia lang voedden leraren en onderwijsbestuurders (islamitische) migranten, maar ook orthodoxe christenen, op volgens de individualiseringswaarden ten behoeve van integratie en emancipatie. Zo moesten moslims ‘worden zoals wij’, zoals de ‘gewone’ Nederlander die de liberale waarden van vrijheid en gelijkheid onderschrijft. Later gebeurde dit onder het mom van individuele verantwoordelijkheid (zoals de burgerschapscursus). Hoe kwam dit? Een belangrijke vraag die Mellink pas in de conclusie opwerpt.

Het kan voor de lezer een uitdaging zijn, met name in het middenstuk, om Mellink bij te houden. Vluchtig voert hij redacties van onderwijsvakbladen op, maar ook kerkvaders en politici, om zijn argumentatie kracht bij te zetten. Mellink speelt niettemin sterk in op het integratiedebat en trekt zijn historisch onderzoek uit de schoollokalen en vergaderzalen van onderwijsorganisaties. Het debat verschilt vooral op één belangrijk punt van dertig jaar geleden. ‘Deelname aan de Nederlandse samenleving is voor buitenstaanders een individuele verantwoordelijkheid geworden.’

Bram Mellink, Worden zoals wij: Onderwijs en de opkomst van de geïndividualiseerde samenleving sinds 1945. Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2014. € 34,95.