Onderzoek

Schermlezen moet je leren

Vergelijkbare zorgen waren ook te horen bij de komst van digitale tekstdragers. Lezen van een scherm zou ten koste gaan van de concentratie. Internet krijgt er soms ook de schuld van dat jongeren tegenwoordig niet meer kunnen ‘diep lezen’, zoals de laatste PISA-peilingen lieten zien.
Valse sentimenten of terechte zorgen? Om dat uit te zoeken, analyseerde Virginia Clinton de bevindingen uit 33 vergelijkende studies naar lezen van papier en lezen van een scherm. Ze komt tot enkele conclusies én aanbevelingen voor het leesonderwijs.

Schermlezer denkt
sneller dat hij de
tekst begrijpt

Vluchtiger

Heeft een digitaal scherm invloed op hoe we een tekst lezen en begrijpen? Een veelgehoord bezwaar is dat schermlezen oppervlakkiger en vluchtiger is. Een lezer zou scrollend en scannend door een tekst gaan en daardoor nauwelijks meer verbanden kunnen leggen tussen tekstpassages of de tekst kunnen verbinden aan wat hij al weet over het betreffende onderwerp.
Inderdaad zag Clinton dat schermlezers gemiddeld iets slechter presteren op toetsen voor tekstbegrip dan mensen die van papier lezen. Dit geldt voor informatieve teksten; bij verhalende teksten (fictie) waren er geen noemenswaardige verschillen. Bovendien, en anders dan verwacht, scoren leerlingen bij informatieve teksten slecht op inzichtvragen én op vragen waarvan het antwoord letterlijk in de tekst te vinden is. Dus niet alleen het diepe, maar ook het letterlijke tekstbegrip lijkt onder het schermlezen te lijden.
Aan (te) snel lezen ligt dit niet. Clinton zag namelijk geen noemenswaardige verschillen in leestijd tussen scherm en papier. Maar er was wel een ander verschil: schermlezers overschatten zichzelf vaker. Ze denken sneller dat ze de tekst begrijpen. Hun inschattingen en monitoring van het eigen tekstbegrip gedurende het lezen zijn minder nauwkeurig.

Hoofd erbij houden

Dus schermlezen vermindert de concentratie en leidt tot oppervlakkig lezen? Dat is een te snelle conclusie. Want het ligt niet zozeer aan dat scherm als wel aan de lezers. Die associëren papier met school en studie en een scherm van hun tablet of smartphone eerder met vrijetijdslezen. Hun leeshouding is dus minder geconcentreerd.
Een van de studies die Clinton heeft bekeken, bevestigt dat. Een groep schermlezers die geleerd was goed gefocust te blijven, bleek realistischere inschattingen van het eigen tekstbegrip te maken dan een controlegroep die zonder voorbereiding aan het lezen op een scherm was gezet. Schermlezen hoeft dus niet per definitie te leiden tot slechtere leesprestaties. Je kunt leerlingen leren om het hoofd erbij te houden.
Ook het feit dat het bij verhalende teksten voor tekstbegrip niets uitmaakt of je van papier of scherm leest, wijst erop dat niet het scherm de schuldige is, maar de omstandigheden waaronder en concentratie waarmee iemand van een scherm leest.

Maak duidelijk dat
een scherm géén
playtime betekent

Digitaal geletterd

Zoals Socrates geen gelijk kreeg met zijn waarschuwingen tegen het schrift, zo zijn ook de criticasters van het scherm te zwartgallig, concludeert Clinton. Er is allerminst reden om schermen in de ban te doen. Dat zou ook onrealistisch zijn, schermlezen is vandaag de dag niet meer weg te denken, in de vrije tijd noch in de klas. Tegelijkertijd hoeven we de waarschuwingen dat digitaal lezen leidt tot minder nauwkeurig lezen en dus tot slechter tekstbegrip, ook weer niet geheel in de wind te slaan. Je kunt er namelijk niet klakkeloos van uitgaan dat leerlingen die goed lezen van papier ook met lezen van een scherm geen moeite zullen hebben.
De belangrijkste aanbeveling van Clinton luidt dan ook dat digitaal lezen iets is wat je leerlingen expliciet en actief moet aanleren. Als leraar kun je werken aan digitale geletterdheid. Wijs leerlingen er allereerst op dat ze weliswaar een scherm voor hun neus krijgen, maar dat het geen playtime is. Vergelijk het met gebruik van schooltelevisie of films in de les. Ook daarbij is het niet de bedoeling dat leerlingen lekker onderuitgezakt gaan zitten kijken, maar dat ze een actieve kijkhouding aannemen.
Bij schermlezen geldt hetzelfde. Zo’n actieve leeshouding begint al met wat Clinton framing noemt: als leraar kun je hun blik richten. Vertel leerlingen expliciet dat ze een pittige tekst te lezen krijgen waar ze hun aandacht echt bij moeten houden. Ze moeten zich concentreren op de betekenis van de tekst en zich niet laten afleiden door andere mogelijkheden die het digitale apparaat biedt. Dat betekent niet alleen de impuls bedwingen om even hun chats te bekijken of een spelletje te doen, maar ook leren omgaan met de mogelijkheden binnen een digitale tekst, zoals hyperlinks. Duidelijke leesopdrachten vooraf helpen leerlingen hierbij (bijvoorbeeld: wat vertelt deze tekst je over onderwerp X of Y wat je nog niet wist?).
Die hyperlinks verdienen expliciete aandacht tijdens de leesles, stelt Clinton. Net zoals je leerlingen leert hoe ze hun weg kunnen vinden in een papieren tekst (door bijvoorbeeld omslag, inhoudsopgave, titel, tussenkopjes en flaptekst te scannen), leer je ze hoe digitale teksten in elkaar steken. Leer leerlingen om niet gedachteloos op elke hyperlink te klikken, maar eerst na te denken: gaat deze link mij helpen om de tekst beter te begrijpen of leidt die mij juist verder weg van die betekenis?
Behalve aandachtig lezen omvat digitale geletterdheid natuurlijk ook dat leerlingen weten hoe ze informatie op internet kunnen opzoeken en hoe ze de betrouwbaarheid van bronnen en teksten kunnen beoordelen.

Dit artikel verscheen in Didactief, november 2021.

Verder lezen

1 Leer ze lezen