Onderzoek

Nieuwsgierig in de samenwerkingsschool

Tekst Erik Renkema
Gepubliceerd op 01-04-2019 Gewijzigd op 19-09-2019
Beeld Marlies Wessels/Hollandse Hoogte

Bij openbare en christelijke scholen die fuseren, slaat de balans vaak nog door naar de christelijke identiteit. De ontmoeting tussen leerlingen kan wederzijds begrip laten ontstaan.

Ooit was godsdienstonderwijs vanzelfsprekend, vertelt een leerkracht. Maar nu zijn christelijke school is gefuseerd met een openbare, is het onderwerp van discussie. Hoe kan bijvoorbeeld de paasviering voor christelijke en openbare gezinnen toegankelijk zijn? Het dilemma van deze leerkracht uit mijn onderzoek is een treffende illustratie van de praktijk op een samenwerkingsschool: het resultaat van een fusie tussen een openbare school en een school voor bijzonder onderwijs (zie kader 'Openbaar of bijzonder').
Wat is er op zo’n school nog herkenbaar aan de oorspronkelijke identiteit van de fusiepartners, en is dat eigenlijk nodig? Moeten we de fusie zien als noodoplossing of nieuwe kans? Hoe vertalen de leerkrachten de gezamenlijke waarden van de fusieschool in hun levensbeschouwelijk onderwijs? En hoe waarderen leerkrachten, ouders en leerlingen dit onderwijs?
Vragen als deze vormden de basis van mijn promotieonderzoek. Zeventien directeuren van samenwerkingsscholen (po) hebben vragenlijsten ingevuld, ik heb twee schoolteams bij hun lessen levensbeschouwing geobserveerd (groep 1 t/m 8), en zes schoolteams geïnterviewd.
De directeuren en leerkrachten van samenwerkingsscholen bleken veel waarde te hechten aan de ontmoeting tussen leerlingen met verschillende achtergronden. Die ontmoeting kan wederzijds begrip ontwikkelen tussen leerlingen. De scholen willen hieraan werken op basis van gelijkwaardigheid: elke leerling, elke visie mag er zijn. Dit zijn belangrijke grondwaarden waar ze hun onderwijs op baseren.
In hun levensbeschouwelijk onderwijs besteden de leerkrachten relatief veel aandacht aan de christelijke traditie. De meesten vinden het belangrijk om juist deze traditie diepgaand te verkennen en zeggen ook dat ze dit doen omdat dit de wens van de ouders is. Meerdere samenwerkingsscholen werken met de methode Trefwoord: deze richt zich op veelal christelijk onderwijs.

Aanmoediging bij de finale van het eitje tikken op een school in Wilnis.

Krimp

Samenwerkingsscholen komen voor op alle niveaus, van basis- tot hoger onderwijs. Veel fusies zien we in het po, voornamelijk omdat in krimpgebieden de leerlingaantallen dalen. Zo komen er bijvoorbeeld in Zeeland en Groningen steeds meer samenwerkingsscholen. Het gaat dan altijd om een fusie tussen een openbare school en een school voor bijzonder onderwijs (vrijwel altijd op confessionele grondslag).

Gescheiden dagopening

Toch vinden scholen het lastig om hun waarden in de praktijk te brengen. Er vinden weinig activiteiten plaats waarin ze leerlingen deze waarden laten oefenen. Zo is er weinig dialogische didactiek, waarbij leerlingen worden uitgedaagd met elkaar van gedachten te wisselen over hun levenservaringen en visie.
Ook bieden veel scholen gescheiden levensbeschouwelijke lessen (veelal dagopeningen) aan: leerlingen met een voorkeur voor openbaar (seculier) onderwijs krijgen les vanuit deze openbare principes, terwijl klasgenoten een les met een godsdienstige inhoud volgen. Zo blijven de twee voormalige schoolidentiteiten bestaan. De meeste scholen uit mijn onderzoek maken deze keuze bewust en in overleg met ouders. De andere leerkrachten en directeuren doen het bewust anders en houden alle leerlingen bij elkaar: zo is er volgens hen meer diversiteit en daardoor een rijkere ontmoeting.
De vraag is: hoe kun je als leerkracht op een samenwerkingsschool, en eigenlijk op elke school die deze waarden onderschrijft, in levensbeschouwelijk onderwijs ontmoeting en gelijkwaardigheid vormgeven? Wat vraagt dit van je?

Reik leerlingen
bewust diverse
bronnen aan

Bijbel, sprookjes en poëzie

De leerkrachten in het onderzoek vinden zelf dat de levenservaringen van leerlingen centraal moeten komen te staan: zo wek je nieuwsgierigheid naar hun verschillende visies, omdat elke leerling zich kan herkennen in bepaalde ervaringen. En zo zal levensbeschouwelijk onderwijs vanzelf niet langer opgevat worden als de overdracht van een bepaald geloof.
Daarnaast helpt het wanneer je als leerkracht de kunst van het stellen van vragen beheerst. Die vragen komen voort uit je nieuwsgierigheid en nodigen de leerling uit om verder te denken, bronnen te verkennen en in dialoog te gaan met andere leerlingen.
Tot slot ligt er een kans voor jou als leerkracht om de waarde van gelijkwaardigheid ook uit te drukken in het omgaan met de bronnen die je inzet in levensbeschouwelijk onderwijs. Kan gelijkwaardigheid een gezicht krijgen door, naast Bijbelverhalen, ook verhalen uit andere religies of tradities, sprookjes, kinderboeken of poëzie in te zetten? Dit worden dan allemaal bronnen die je vragenderwijs weet te verbinden met de levenservaringen van je leerlingen. Als we het zo bekijken, biedt een samenwerkingsschool grote kansen.

Erik Renkema, Two of a Kind. The Identity of Cooperation Schools in the Netherlands and the Correlation with Religious Education. Proefschrift Protestantse Theologische Universiteit, 2018. Meer info en contact: erikrenkema.nl.

Dit artikel verscheen in de rubriek Onderzoek po in Didactief, april 2019.

Openbaar of bijzonder

Er zijn in het basisonderwijs zo’n tachtig formele en informele samenwerkingsscholen, die ontstaan uit een fusie. Een school voor bijzonder onderwijs heeft meestal een identiteit die zich baseert op een specifieke levensbeschouwelijke traditie. De waarden die richting geven aan dit onderwijs vinden hun inspiratie in die traditie. En de leerlingen krijgen in de meeste gevallen levensbeschouwelijk onderwijs dat hen vertrouwd wil maken met die traditie.
Een openbare school baseert zich niet op een enkele traditie en is in die zin neutraal. Daarnaast heeft de openbare school wel de opdracht om actief en doelgericht aandacht te besteden aan verschillende levensoriëntaties die in de klas en in de samenleving een rol spelen.

Verder lezen