De Nederlands-Israëlische Lea Dasberg was een historisch pedagoge en werd geboren in Amsterdam op 18 oktober 1930 als middelste van drie kinderen. Ze werd liefdevol opgevoed door haar joods-orthodoxe ouders Ies en Bets.
Het noodlot sloeg echter snel toe: toen ze drie jaar oud was, kreeg ze te maken met (vermoedelijk) reuma. Ze werd naar een Zwitsers sanatorium gebracht, waar ze negen maanden lang volledig in het gips moest. Een behandeling die haar groei in de weg stond, waardoor ze in haar latere leven alleen nog pijnloos rechtop kon staan, maar met andere houdingen hulp nodig had. Door haar handicap kon Dasberg niet goed spelen met leeftijdgenootjes en was ze zelfs een beetje bang voor ze. ‘Kinderen zijn nogal rechttoe rechtaan’, zei ze hierover. ‘Kinderen zijn niet wreed, maar het werkt wreed. “Wat heeft zij nou? Ze kan niet eens lopen! Wat staat dat been scheef!”’ (VPRO, 4 augustus 1989). Dasberg zou nooit trouwen en had naar eigen zeggen geaccepteerd dat ze geen fysiek liefdesleven zou kennen. Wel had ze ‘vertrouwensrelaties’ met mannen die zich aangetrokken voelden tot haar humor en intellect.
In verband met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog bracht Dasberg uiteindelijk acht jaar lang in het sanatorium door, zonder contact met haar familieleden. Na de oorlog moesten haar ouders – die tot de weinige joodse overlevenden in Nederland behoorden – nog een jaar sparen om haar terug te laten komen. Haar vader Ies Dasberg liet Lea na terugkomst in Amsterdam bijscholen door een bevriende neerlandicus en historicus, dr. Jaap Meijer (vader van wijlen VN-journalist Ischa). Al na acht maanden kon zij het staatsexamen gymnasium alpha doen; bij de tweede poging in 1952 slaagde ze. Ze ging geschiedenis studeren aan de Universiteit van Amsterdam, waar professor Presser doceerde, auteur van het standaardwerk Ondergang, over de vervolging van de Nederlandse joden. In het jaar dat Ondergang verscheen, waarin Presser een sterk moreel appèl doet op allen die toekeken tijdens de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog, promoveerde Dasberg (1965). Ze werd leraar aan het joodse Maimonides Lyceum waar ze van 1959 tot 1970 werkte. In deze jaren raakte ze verder geïnteresseerd in pedagogiek.
Het resulteerde in 1970 in een aanstelling als wetenschappelijk hoofdmedewerker Historische pedagogiek en tien jaar later een hoogleraarschap Theoretische en historische pedagogiek, aan de Universiteit van Amsterdam. Bekend bij het grote publiek werd ze in de jaren zeventig vooral door haar bestseller Grootbrengen door kleinhouden (1975) dat nog steeds herdrukt wordt. Dasberg raadt hierin aan om kinderen moreel besef bij te brengen, in plaats van angstvallig elke soort van ongemak of verantwoordelijkheid bij ze weg te houden.
Ik geloof dat kinderen meer
overeenkomsten dan verschillen
met volwassenen vertonen’
Zij werd geïnspireerd door historicus Philippe Ariès die in 1960 al in zijn boek L’enfant et la vie familiale sous l’Ancien Régime schreef dat de ‘kindertijd’ drie eeuwen geleden niet eens bestond: het was een uitvinding van de zeventiende en achttiende eeuw. Voor die tijd werd een kind gezien als een ‘volwassene in zakformaat’.
De boodschap van Grootbrengen stelde gerust, want Dasberg zei dat je goed terecht kunt komen zonder ‘jeugdland’ gekend te hebben. Geruststellend misschien vooral voor een generatie vaders en moeders die zelf mede vanwege de oorlogsjaren soms een moeilijke kindertijd gehad hadden. En een broodnodige kanttekening in een tijd dat anti-autoritair opvoeden modieus was en onderwijzers kinderen vooral niet te veel mochten opleggen.
Dat kinderen niet per se opbloeien bij curling-ouders of een helikopteropvoeding betekende niet dat Dasberg geen oog voor kinderen had. Integendeel: ‘oog hebben voor ieder kind’, en ‘een omgeving waarin ieder kind zich veilig voelt’ waren voor haar van belang. Dasberg zei bijvoorbeeld: ‘Je krijgt je zelfrespect door de ervaring dat je kostbaar bent. (…) Als je af en toe eens wel mislukt, dat daar geen drama’s over gemaakt worden. Dat besef: ze verwachten wat van mij en ik ben kostbaar voor ze, dat dat ongelofelijk belangrijk is.’ (1989). Het maakte Dasberg tot de ‘pedagoog van de hoop’ die ook voor hedendaagse leraren nog een waardevolle boodschap heeft.
Dasberg verdiepte zich in haar carrière uitputtend in de rol van jeugdliteratuur bij de vorming van kinderen. In haar studie Het kinderboek als opvoeder analyseerde ze kinderboeken uit de 19e en 20e eeuw. Voor haar voelde het logisch: ‘Moet het kinderboek nou opvoeden of amuseren of moraliseren? (..) Die vragen komen élk jaar terug! Wat ik denk is: hou nou eens op met telkens dezelfde vragen te stellen, begin nou eens met antwoord te geven, zoals elke wetenschap dat doet. In mijn boek probeer ik een theorie voor het kinderboek te vinden.’ (Verbeek, 1982).
Dasberg constateerde dat kinderboeken in de Verlichting heel moralistisch waren: ‘Men schuwde toen niet om een puber zonneklaar te maken dat kinderen veel moeten leren, omdat ze dan vooruit kunnen komen in de maatschappij (…). Men schuwde niet om liefde tot de Schepper aan te brengen en dat je je ouders moest eerbiedigen en gehoorzamen.’ En hoewel de hippies misschien dachten dat ze iedereen supervrij lieten, zag Dasberg overeenkomsten met de kinderboeken uit haar eigen tijd: ‘(…) In de modernste kinderboeken doen we dat (gemoraliseer, MD) precies even hard. Alleen is het nu een andere moraal geworden, maar wel net zo onverbloemd: je moet het leefmilieu verdedigen, je mag niet racistisch zijn, je moet tegen de oorlog zijn...’ (Verbeek, 1982).
Ook in dit boek gaf Dasberg mee dat kinderen niet te veel ‘kleingehouden’ moesten worden. ‘Ik denk wél dat er een aparte kinderliteratuur moet zijn, maar ik denk dat schrijvers dán de mooiste kinderboeken zullen schrijven, als ze, al schrijvend, zoveel mogelijk vergeten dat het alleen maar voor kinderen is’, zei Dasberg in een interview met neerlandicus Max Verbeek. ‘Ze moeten niet schrijven vanuit dat geïnfantiliseerde beeld van het kind, zoals dat bestaan heeft tussen 1850 en 1940. (…) Ik geloof dat kinderen meer overeenkomsten dan verschillen met volwassenen vertonen.’
In 1985 emigreerde Dasberg naar Israël, nadat ze gevraagd was om in Yeroham mee te helpen met het verbeteren van het basisonderwijs. Tot haar dood op 8 april 2018 woonde ze in een buitenwijk van Jeruzalem, de laatste jaren zwaar dement.
Momenteel bestaan er twee scholen in Nederland die de naam Lea Dasberg dragen.
Kindcentrum Lea Dasberg (z.d.) Visie – Missie. Geraadpleegd 26 juli 2023 via: https://www.leadasberg.nl/School/Onderwijsinhoud/Visie
Lea Dasbergschool (z.d.). Ons onderwijs. Geraadpleegd op 26 juli 2023 via: https://www.leadasbergschool.nl/School
Palmen, E. (2017, 12 februari). Het jeugdland van Lea Dasberg. Geraadpleegd op 26 juli 2023 via: http://biografieportaal.nl/recensie/het-jeugdland-van-lea-dasberg/
Redactie Nieuw Israëlietisch Weekblad (2018). Tegen de stroom in. Geraadpleegd op 26 juli 2023 via: https://niw.nl/tegen-de-stroom-in/
Redactie Onderwijsfilosofie (2019). Lea Dasberg – Grootbrengen door kleinhouden. Geraadpleegd op 26 juli 2023 via: https://www.onderwijsfilosofie.nl/grootbrengen-door-kleinhouden/
Verbeek, M. (1982). ‘Het kinderboek is de observatiepost van de wereld der volwassenen’. Vrij Nederland Boekenbijlage. Geraadpleegd op 27 juli 2023 via: https://www.dbnl.org/tekst/_vri013boek02_01/_vri013boek02_01_0019.php
VPRO Marathoninterview (1989). Lea Dasberg: uur 2. Geraadpleegd op 26 juli 2023 via: https://www.vpro.nl/speel~POMS_VPRO_106566~lea-dasberg-uur-2-vpro-marathoninterview~.html
Untersuchungen über die Entwertung des Judenstatus im 11. Jahrhundert, Academisch proefschrift, Mouton (Den Haag, 1965) (Ook verschenen als: Études juives, 11; Parijs, Mouton)
Grootbrengen door kleinhouden als historisch verschijnsel, 1975
Tocht naar de toekomst: onze geschiedenis in beeld, 1977
Leren samenleven: ontwikkeling van gedrag in de eerste levensfase, 1978
Meer kennis, meer kans: het Nederlandse onderwijs, 1843-1914, 1978
Pedagogie in de schaduw van het jaar 2000 : of hulde aan de hoop, rede uitgesproken bij de aanvaarding van het ambt van gewoon hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam, 2 juni 1980
Het kinderboek als opvoeder: twee eeuwen pedagogische normen en waarden in het historische kinderboek in Nederland, 1981
Neveh Ya'akov: opstellen aangeboden aan dr. Jaap Meijer ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag, 1982
Pedagogiek als utopie, of Terug naar de vooruitgang, 1987
Meelopers en dwarsliggers, lezing ter gelegenheid van het vijftigjarig jubileum van Trouw, Trouw (Amsterdam, 1993)
Menswording tussen mode, management en moraal
An intimate History of Jewish Childhood in the Western World 1723-1933, according to Autobiographies. (Trafford Publishing, 2009)
De Ras, M. (2016). Lea Dasberg, historica en pedagoog, hovenier in het hof der historie. Diemen: Uitgeverij AMB
Vriens, L. (2019). Lea Dasberg (1930-2018), charismatisch pedagoog in verwarrende tijden. In: T. Kroon en B. Levering (red.). Grote pedagogen in klein bestek. Amsterdam, SWP, 5e druk.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
