Onderzoek

Kies je leermiddelen wijs

Hoe kies je als leraar, vaksectie of schoolteam een lesmethode? Waarmee houd je rekening bij het ontwikkelen van een leermiddel? Hoe gebruik je het leerboek op een doordachte manier in je klas? Leermiddelen zijn nog vaak een black box in Nederland en Vlaanderen. Er is weinig onderzoek naar gedaan. Mede daarom kiezen leraren nog vaak op basis van persoonlijke voorkeuren en ervaringen en is een aantrekkelijke vormgeving soms doorslaggevend om een nieuw leermiddel te kiezen.  Intussen krijgen de huidige leermiddelen in het onderwijsdebat soms de schuld van de dalende onderwijskwaliteit. Kortom: leraren, schoolteams, uitgeverijen en andere betrokken kunnen wel wat ondersteuning gebruiken in het kiezen, gebruiken en ontwikkelen van leermiddelen. Hiertoe ontwikkelde het ExpertiseCentrum voor Effectief Leren (ExCEL) van de Vlaamse Thomas More Hogeschool een kader om de didactische kwaliteit van leermiddelen in het primair en voortgezet onderwijs te analyseren.

Kwaliteit leermiddelen

Wat bepaalt de kwaliteit van een leermiddel? Dat kan op vele verschillende manieren worden gedefinieerd. Zo kan kwaliteit betekenen dat het alle curriculumdoelen voldoende omvat of de gewenste maatschappelijke waarden en normen weerspiegelt. Maar in het ontwikkelde kwaliteitskader ligt de nadruk op de didactische kenmerken van een leermiddel. Dit kwaliteitsaspect raakt namelijk de kern van wat we van een leermiddel mogen verwachten: leraren ondersteunen zodat leerlingen effectief en efficiënt leren. 

Nadruk op
didactische
kenmerken

Over hoe dat werkt en hoe je hier als leraar op kan inspelen, bestaat veel robuust wetenschappelijk onderzoek (zie bijvoorbeeld de gratis download Wijze Lessen van Tim Surma en collega’s voor een toegankelijke samenvatting van die inzichten). Veel leermiddelen grijpen hier op terug, in de gehanteerde opbouw, de manier waarop nieuwe leerstof wordt uitgelegd, welke en hoeveel oefeningen worden aangeboden of de didactische wenken die in de handleiding worden gesuggereerd.

Om de didactische kwaliteit van leermiddelen te analyseren, ontwikkelde ExCEL drie instrumenten: een kwaliteitskader, een handleiding en kwaliteitskaarten. Centraal staat het kwaliteitskader dat uit 14 kwaliteitscriteria bestaat, zoals ‘het leermiddel verbindt nieuwe leerstof met relevante voorkennis bij leerlingen’ of ‘het leermiddel maakt abstracte begrippen concreet’ (scrol omlaag naar het kader om alle criteria te lezen). Bij elk criterium staat verduidelijkt waarom het belangrijk en relevant is. Het kwaliteitskader wordt vergezeld door een handleiding. Die biedt voor alle criteria toelichting en concrete voorbeelden om ze in een leermiddel te vertalen. Zoals voorkennis structureren met een advance organizer: hoe ziet dat eruit voor materiaalkunde in 3VO?

Tot slot ontwikkelde ExCEL kwaliteitskaarten die kunnen worden gebruikt om het gesprek rond leermiddelen in vaksecties of schoolteams te stimuleren en inhoudelijk te maken.

De leraar als spil

De kwaliteit van leermiddelen kan niet los worden gezien van de leraren en scholen die ze gebruiken. Het kader stoelt op 14 belangrijke didactische principes die je als leraar idealiter inbouwt in je lessen. Om te bepalen in welke mate een leermiddel aan een criterium moet voldoen, is het van belang om de didactische aanpak van de leraar en diens sterke punten mee te nemen in de beoordeling. Dit bepaalt mede welke kwaliteitscriteria het belangrijkste zijn voor een specifiek leermiddel. Met andere woorden: voor welke didactische componenten gaat de leraar zich beroepen op het leermiddel, en welke gaat zij of hij zelf integreren in de klaspraktijk?

Wat bepaalt de
kwaliteit van
leermiddelen?

Zo kan je er als leraar bewust voor kiezen om voor sommige didactische aspecten meer of juist minder ondersteuning te willen van een leermiddel. Je kan er bijvoorbeeld voor kiezen om zelf nieuwe leerstof met relevante voorkennis bij leerlingen te verbinden, los van de suggesties in het leermiddel. Ook bij de andere criteria heb je als leraar vanzelfsprekend deze autonomie.

Geen afvinklijst

Het kwaliteitskader is geen afvinklijstje, maar bovenal een gespreks- en gedachtenleidraad om de kwaliteit van een leermiddel vanuit het perspectief van effectieve didactiek te bekijken. Hoewel het kader zo is opgesteld dat de 14 kwaliteitscriteria op zoveel mogelijk verschillende soorten leermiddelen van toepassing kunnen zijn, kan het zijn dat sommige criteria bij een specifiek leermiddel toch moeilijk of niet te evalueren zijn. Zo heeft het vermoedelijk weinig zin om criterium 10 (‘Het leermiddel biedt de mogelijkheid om oefeningen gespreid aan te bieden’) te evalueren bij het bekijken van een tekstbundel. Ook is het evalueren van criterium 13 (‘Het leermiddel geeft feedback die leerlingen aan het denken zet’) moeilijk te implementeren bij sommige leermiddelen, zoals een leerboek, een leerling-werkboek of een instructievideo. Uiteraard zal de evaluatie van een leermiddel dan op basis van een kleinere set kwaliteitscriteria plaatsvinden.
 

Kim Bellens et al., Wijze lessen voor het ontwikkelen, kiezen en gebruiken van leermiddelen in het leerplichtonderwijs. ExCEL, 2022.

Dit artikel verscheen in Didactief, april 2023.