Iedereen die in een school werkt, weet dat je de verbetering van het onderwijs niet simpelweg kunt opleggen of (vaak goedbedoeld) ver weg vanachter een bureau kunt ontwerpen. Ook steeds meer onderzoekers bevestigen dat leraren samen het voortouw moeten nemen om een verbeterplan echt kans van slagen te geven. Kun je leraren dat ook leren? Mogelijk wel, blijkt uit een verkennende studie van de University of California in San Diego binnen de innovatieve scholengemeenschap van High Tech High in San Diego (VS).
In de praktijk blijkt dat het leiderschapsgedrag waarbij leraren samen een vuist maken, niet vanzelfsprekend is. Want hoe maak je collega's warm voor jouw nieuwe idee? Hoe nodig je ze uit om mee te denken? Hoe verwerf je steun om het idee op de agenda van de school te krijgen? Deze sociale, gezamenlijke kant van leiderschap van leraren wordt ook wel 'relational agency' of 'collegiaal leiderschap' genoemd. Hierbij wordt vanuit een 'wij-perspectief' naar leiderschap gekeken: leiderschap als gedrag dat zich uit in het samenwerken met collega's, samen richting bepalen en krachten effectief bundelen om zo de gewenste verandering tot stand te brengen in school of daarbuiten. De ontwikkeling van dit collegiaal leiderschap kan de professionele leer-en verbetercultuur in de school stimuleren. Een cultuur waarin van onderop, in collegiale samenwerking, onderwijsverbetering in de school tot stand kan komen.
In een onderzoek op High Tech High (HTH) werd gekeken of leraren dit soort leiderschapsgedrag (verder) kunnen ontwikkelen. Kunnen leraren leren om hun collega's meer op te zoeken voor advies en samenwerking om het onderwijs binnen hun school te verbeteren?
In het onderzoek werden leraren gevolgd die deelnamen aan een deeltijdmasterprogramma op HTH. De scholengemeenschap heeft als eerste school in de VS sinds 2007 een eigen Graduate School of Education. Dit opleidingsinstituut is echt van de school en bedoeld om de schoolontwikkeling te stimuleren. Bijzonder is dat opleiders en studenten allemaal werkzaam zijn bij de HTH en dus collega's zijn. Een groot aantal opleiders is tevens leraar op een van de HTH-scholen.
In het masterprogramma wordt op allerlei manieren gewerkt aan collegiaal leiderschap. Via de opdrachten en werkvormen leren de leraren om collega's om verbeteradvies te vragen of een samenwerking aan te gaan.
Gaan leraren gedurende deze masteropleiding hun collega's nu daadwerkelijk meer opzoeken voor advies en samenwerking? Het eerste deel van het antwoord op deze onderzoeksvraag is: ja, meestal wel.
Een groepje van zes HTH-leraren dat deelnam aan de masteropleiding, werd vergeleken met een willekeurige, vergelijkbare groep van 72 HTH-collega's. De collegiale netwerken van de leraren die aan het masterprogramma deelnamen, bleken gedurende de twee jaar van hun opleiding een significant grotere groei door te maken dan die van hun collega's buiten de opleiding. De leraren uit het masterprogramma zochten meer collega's op voor verbeteradvies en voor samenwerking om hun schoolpraktijk te verbeteren.
De masteropleiding bleek een duidelijke rol te hebben gespeeld. Uit de interviews met leraren uit de master en de analyse van hun werk tijdens de opleiding kwamen drie centrale factoren naar voren:
1. Goede ondersteuningsstructuur. Tijdens de bijeenkomsten van de masteropleiding werden leraren veelvuldig aangemoedigd om advies van collega's in te winnen en samenwerking met hen aan te gaan. Alle studenten hadden gedurende de opleiding bijvoorbeeld een 'kritische vriend' met wie ze de opdrachten en het werk steeds bespraken. Daarnaast vonden er bijvoorbeeld regelmatig 'spotlight-sessies' plaats waarin een individuele student zijn of haar werk deelde met mede-studenten en leerde hun advies in te winnen.
2. Duidelijke opdrachten. De opdrachten in de opleiding zetten de leraren voortdurend aan om hun collega's op te zoeken. Zo werd leraren tijdens de opleiding bijvoorbeeld gevraagd om advies in te winnen bij collega's naar wie ze anders nooit toegaan. Ook leerden ze nieuwe technieken om gesprekken met groepen collega's te faciliteren.
3. Sterke opleiders. De opleiders waren voor de leraren in de opleiding constant op zoek naar verbindingen met hun collega's. Omdat de opleiders in dezelfde schoolomgeving werkten als hun studenten, wisten ze goed wat er in de schoolpraktijk speelde en wie zich waar mee bezig hield. Ze adviseerden hun studenten om met bepaalde HTH-collega's te gaan praten als die soortgelijke dingen deden in hun school. Andersom maakten de opleiders directeuren en collega-leraren er attent op als hun studenten slimme onderwijsverbeteringen uitprobeerden.
Figuur 1: Een leraar heeft gedurende de tweejarige masteropleiding zijn 'persoonlijk innovatienetwerk' sterk uitgebreid onder schoolcollega's. Hij ging steeds meer zijn collega's opzoeken om advies in te winnen voor het verbeteren van zijn onderwijs.
Maar leraren breiden nog niet altijd hun collegiale netwerk tijdens deze opleiding uit. Eén leraar ging zelfs aanzienlijk minder collega's opzoeken gedurende het opleidingstraject. Zij gaf aan dat ze zich meer was gaan focussen op haar mede-studenten. Meer dan bij collega's in haar eigen school voelde ze bij hen betrokkenheid bij de dingen die ze aan het uitproberen was en kreeg ze van hen de ondersteuning en inspirerende ideeën die ze zocht. Hoewel deze leraar dus haar individuele capaciteiten voor onderwijsverbetering ontwikkelde, vergrootte ze gedurende de opleiding haar 'innovatienetwerk' onder haar schoolcollega's niet.
Deze uitkomst van de lerarenopleiding van High Tech High illustreert dat je de informele, sociale kant van collegiaal leiderschap inderdaad kunt ontwikkelen in een opleiding. Het laat echter ook zien dat lerarenopleidingen vervolg moeten geven aan dit baanbrekende werk om deze leiderschapsontwikkeling bij iedere leraar succesvol te kunnen stimuleren.
Nu is High Tech High geen doorsnee school (zie ook het eerder in Didactief verschenen drieluik). Jaarlijks brengen zelfs zo'n tweeduizend mensen van over de hele wereld een bezoek aan de school vanwege haar innovatieve karakter.
De school heeft geen vast curriculum, maar laat de vormgeving van het (project)onderwijs aan het lerarenteam over. De leraren geven niet geïsoleerd les, maar zoeken in hun onderwijs constant de wisselwerking met de buitenwereld van ouders en maatschappij. Collegiale samenwerking is voor de leraren onderdeel van hun dagelijks werk. Ze doen aan 'team teaching' waarbij twee leraren de verantwoordelijkheid voor een groep leerlingen delen. Ook zijn de leraren vrijwel dagelijks om half acht op school om overleg te plegen en hun onderwijs onderling af te stemmen.
HTH is een school die zeer veel vertrouwen in leraren stelt. Ze geeft haar leraren veel vrijheid en verantwoordelijkheid, maar vraagt tegelijkertijd grote inzet, creativiteit en betrokkenheid. Er is inmiddels een wachtlijst van leraren die op de HTH willen lesgeven en tegelijkertijd krijgen leraren slechts een jaarcontract. De praktijk leert dat lesgeven op HTH niet voor iedereen is weggelegd: niet iedereen mag of wil blijven. Net als de school is de leraar die blijft, dus waarschijnlijk ook niet helemaal doorsnee.
In Nederland is er nog geen vergelijkbaar initiatief als de Graduate School van de High Tech High en we kunnen de onderzoeksuitkomsten dus ook niet zomaar op de Nederlandse context toepassen. Toch zijn er wel overeenkomsten te vinden met nieuwe benaderingen van masteropleidingen voor werkzame leraren, zoals bijvoorbeeld de master Professioneel Meesterschap van de Hogeschool van Amsterdam of een nieuw opleidingsinitiatief als De Nederlandse School. De uitkomsten van dit onderzoek binnen de HTH kunnen voor dit soort innovatieve opleidingsinitiatieven als bron van inzicht, reflectie en inspiratie dienen.
Frank Cornelissen is onderzoeker aan de Universiteit van Cambridge (VK) en de Universiteit van Californië San Diego (VS). Ook is hij geassocieerd onderzoeker van Homerton College (Cambridge) en zit hij in de adviesraad van de High Tech High Graduate School of Education. Eerder was hij leerkracht in het basisonderwijs, zelfstandig adviseur, onderzoeker en senior beleidsadviseur bij de Onderwijsraad
Meer weten over het onderzoek? Mail Frank Cornelissen, [email protected].
Cornelissen, F., Daly, A.J., Liou, Y., Caillier, S., Riordan, R., Wilson, K., Canrinus, E., Sciurba, E. (under review). Relational Agency: Developing the Social Side of Teacher Leadership in a Teacher Education Program.
28 september 2015
1 California dreaming
2 No-Bell Prize School
3 Digging the gold mine
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
