Het lokaal is nog leeg. Of eigenlijk moeten we ‘leerhuis’ zeggen. Want een ruimte waar je met gemak negentig leerlingen in kwijt kunt, is geen lokaal. In enkele minuten zal het leerhuis – groot, licht, kleurrijk – zich vullen met drie klassen havo/vwo. Teijl van Beest (43) checkt het rooster en vraagt zijn collega Dagmar Wanrooij, docent Frans, waar zij haar blok invult: in de open leerruimte of in het aangrenzende instructielokaal met plaats voor dertig leerlingen.
We zijn op het Vathorst College in Amersfoort. Een eigentijdse school die leerlingen behalve in reguliere vakken de eerste drie jaar onderdompelt in de kunstvakken. Dit vanuit de gedachte dat leerlingen binnen deze vakken vaardigheden leren waarmee zij zichzelf op een andere manier leren uitdrukken. Denk aan feedback geven en ontvangen, samenwerken, reflecteren. Skills die niet alleen nu handig zijn bij het leren, maar ook straks, als ze een baan hebben. ‘Een voorbeeld van het onderwijs van de toekomst,’ stelde ook Platform Onderwijs2032 twee jaar geleden. In acht leerhuizen, waar drie tot vier klassen tegelijk aan het werk zijn, wordt gestart met een (korte) instructie, zo nodig in de aparte ruimte, om leerlingen vervolgens zelfstandig aan het werk te zetten. Docenten lopen rond als coach, om richting te geven, samen doelen te stellen en ruggensteun te bieden. Kort samengevat: ‘Je kunt het, je mag falen, we zijn er voor je,’ licht Van Beest toe.
‘We moeten onze uitgangspunten steeds herijken’
Als kind uit een echt onderwijsnest – vader docent wiskunde en moeder leraar 
biologie – maakte Van Beest qua loopbaan een omweg. Na het vwo volgde hij opleidingen aan de toneel- en filmacademie. Jarenlang was hij freelance filmmaker. Toen hij een filmcursus gaf op het Geert Groote College, de middelbare vrijeschool in Amsterdam, ontdekte hij hoe ontzettend leuk het is om les te geven. ‘Het was te gek: de leerlingen, de ruimte die ze kregen, een vaste groep collega’s.’ De school bood hem een baan. Om zijn onderwijsbevoegdheid te behalen volgde Van Beest een studie geschiedenis. Jaren later studeerde hij wiskunde ‘in ruil’ voor een baan op het christelijke Corderius College in Amersfoort. Voor Van Beest dé kans om zich in het vak te verdiepen waar hij verslingerd aan was geraakt op de vrijeschool. Na één jaar verliet hij het strakke en gereguleerde Corderius voor een baan op het Vathorst College. Een onderwijsconcept dat dicht in de buurt komt van zijn ideaal: een school met veel ruimte voor kunstvakken, persoonlijke ontwikkeling en samenwerken. Mocht hij in de toekomst zelf een school beginnen – een serieuze wens – dan zou hij een nóg groter cultureel bewustzijn creëren. ‘Een soort minileergemeenschap waar leren vanuit de omgeving ontstaat, waar de omgeving vanzelf toe uitnodigt.’
RitueelTerug naar het leerhuis, waar iedereen inmiddels is gesetteld. De laptop op tafel, etui en rekenmachine bij de hand. Van Beest staat tussen de leerlingen in. Rechts van hem tafels in u-opstelling, links duo’s en achterin tafels met groepjes van drie en vier leerlingen. ‘Dadelijk moeten wat leerlingen een toets maken,’ begint Van Beest. ‘Er zijn nog plekken in de stilteruimte, maar hier apart gaan zitten, mag ook. Ik wil dat iedereen daarom in stilte gaat werken.’ De groepen maken zich op voor het stilteblok. Een standaard ritueel om leerlingen in hun concentratie te laten komen. Van Beest: ‘Bedenk wat je wilt doen en wat je af wilt hebben. Want de komende vijftien minuten willen we dat je voor jezelf werkt. Met vertrouwen in jezelf. Stel je vragen aan anderen dus even uit. Sssssst.’
De boodschap is overgekomen: in het leerhuis is het stil. Écht stil. Geen hinderlijk getik van pennen op tafel, geen schuivende stoelen en niemand die met de buurman of -vrouw kletst of fluistert. Leerlingen krijgen de ruimte om eigen keuzes te maken, verantwoordelijkheid te nemen en daar feedback op te krijgen. Missie zelfverantwoordelijk leren geslaagd? ‘Bijna,’ lacht Van Beest, die door schoolleider Jasmijn Hamakers-Kester dé expert genoemd wordt op het gebied van zelfverantwoordelijk leren. Expert moet niet verward worden met ambassadeur. Hoewel van Beest gecharmeerd is van het concept, blijft hij kritisch. ‘Als vernieuwingsschool moet je regelmatig de uitgangspunten van je onderwijs herijken. Zelfverantwoordelijk leren is één v
an die uitgangspunten; die moeten in ons hele onderwijs terug te vinden zijn. Ik wil niet alleen een goed en gelikt verhaal op ouderavonden hebben, maar écht duidelijk kunnen maken wat we doen om dit te bereiken.’
Van Beest loopt rond en gaat de tafels af. Ook bij niet opgestoken vingers. ‘Hoe gaat het?’ fluistert hij. Soms gaat hij even door zijn knieën. Dan loopt hij weer naar de plek waar hij zijn les begon. ‘Yes: laten we deze werksfeer houden. Als je elkaar wilt helpen, maak dan van elkaar gebruik en als je overlegt, doe dan voor het gemak je dopjes uit je oren.’
Vier jaar geleden ging Van Beest met duo-coördinator Loes Karsten op onderzoeksmissie: hoe maak je zelfverantwoordelijk leren zichtbaar in je onderwijs? Literatuurstudies van Robert-Jan Simons en anderen werden aangewend. Volgens Simons ga je van zelfstandig werken naar zelfstandig leren, om uiteindelijk bij 
zelfverantwoordelijk leren aan te komen door leerlingen geleidelijk meer verantwoordelijkheid te geven over het hoe, wanneer, met wie en wat ze willen leren. Renate de Groot werd uitgenodigd voor een lezing over het puberbrein en zelfregulatie. Ze bood bruikbare inzichten over de tijd en complexiteit van opdrachten: het brein moet je trainen. Concreet betekent dit bijvoorbeeld dat je leerlingen moet leren om met langere taken om te gaan. Begin klein en bouw het op.
Om met collega’s de samenwerkingsopdrachten te verbeteren, maakte Van Beest een overzichtskaart ‘Samenwerkend leren’. Ook hierbij liet hij zich inspireren door vakliteratuur: ‘De kaart was een laagdrempelige manier om het gesprek aan te gaan en samen te zoeken naar verbeteringen in de samenstelling van groepen, het werken met taken en rollen, en, het belangrijkste, de vorm en het moment van feedback. Want in die feedback maak je het leren voor de leerling zichtbaar.’ Waarmee Van Beest zeggen wil: over samenwerkend leren moet worden nagedacht. Maak onderscheid tussen het aanleren en toepassen vaardigheden. ‘Voor echte leerwinst zullen docenten én leerlingen moeten leren samenwerken. Want zelfverantwoordelijk leren, kun je niet zelfverantwoordelijk leren.’
Dit artikel verscheen in Didactief, maart 2018.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
