Onderzoek

Groeien als leider

Leraren hebben binnen de school de grootste invloed op het leren van de leerlingen. Uit onderzoek blijkt echter dat de invloed van de schoolleider op de kwaliteit van onderwijs significant is. Daarbij is van belang: lerende scholen ontwikkelen, zicht krijgen op (inclusief) leiderschap en de eigen professionalisering vorm te geven.

1. Lerende organisaties
Scholen die zich ontwikkelen als lerende organisaties zijn beter in staat met complexe vraagstukken om te gaan. Inclusieve scholen benutten verschillen en zorgen ervoor dat alle leerlingen en professionals tot hun recht komen en zich thuis voelen in de school. 

Ontwikkeling zelfscan en serious game

Leidinggeven aan de ontwikkeling van inclusieve en lerende scholen is belangrijk, zeker in tijden van toenemende leraren- en schoolleiderstekorten. Het is echter voor schoolleiders in alle hectiek niet eenvoudig om koers te houden en ruimte te maken voor het eigen leren. 

Steeds meer onderwijsprofessionals, beleidsmakers en academici zien een school als lerende organisatie (zie kader) als de ideale organisatievorm voor het omgaan met een veranderende externe omgeving en het faciliteren van verandering en innovatie. Het ontwikkelen van zulke scholen vraagt om aanvullende kwaliteiten bij zowel leraren (zoals kennis van onderzoek, organisatie- en innovatieprocessen en het coachen van collega’s) als schoolleiders (zoals het creëren van de voorwaarden voor gespreid leiderschap).

2. Zelfscan en serious game
Literatuur over lerende organisaties beschrijft vooral de theoretische principes. Praktische hoe-vragen, zoals hoe je een lerende school wordt, of hoe je leiding geeft aan deze ontwikkeling, komen minder aan bod. Daarom ontwikkelt het lectoraat Onderwijskundig leiderschap in lerende onderwijsorganisaties een zelfscan en serious game over de school als lerende organisatie voor onderwijsprofessionals. Beide instrumenten helpen om in teamverband een ontwikkelingsgericht en waarderend gesprek over de lerende school te voeren. De focus is op leiderschapsmechanismen, omdat leiderschap in deze ontwikkeling de essentiële schakel is. 

3. Leiderschapsopvattingen
Leidinggevenden in het onderwijs worden zich steeds bewuster van een verschuiving in hun rol: van het aansturen van individuen naar het ondersteunen van teams. Het lectoraat Werken in Onderwijs heeft samen met leidinggevenden nieuwe kennis ontwikkeld om de praktijk verder helpen. Er zijn twee cases gedaan in het beroepsonderwijs.

De leidinggevenden stonden voor vragen zoals: ‘Hoe bepaal ik of ik mijn team moet sturen of juist meer vrijheid moet geven?’ en ‘Hoe zet ik veranderingen in gang met mijn team?’ Voor beide cases is een leiderschapstraject ontworpen. In het onderzoek werd onder andere gekeken naar de opvattingen van leidinggevenden over leiderschap en in hoeverre deze veranderden tijdens het traject. De vraag die de gespreksbasis vormde, was: ‘Wat is leiderschap volgens jou?

Inclusief leiderschap verbetert samenwerking

Het beeld dat iemand van leiderschap heeft, speelt een belangrijke rol in het handelen. Zie je leiderschap bijvoorbeeld enkel als een vorm van beïnvloeding door één persoon in de formele leiderschapspositie? Of wordt leiderschap breder opgevat, als wederzijdse beïnvloeding waarbij iedereen zowel leider als volger kan zijn? 

Opvattingen over leiderschap bleken aan het einde van het traject vaak verbreed. Deze bredere kijk op leiderschap maakt het voor leidinggevenden gemakkelijker om verantwoordelijkheden te delen en hun teams te empoweren door ze de ruimte te geven om gezamenlijke doelen te bereiken. Op deze manier komen de kwaliteiten van ieder teamlid meer tot zijn recht.

Het is waardevol voor leidinggevenden om stil te staan bij de eigen leiderschapsopvatting en dat te bespreken met collega’s. Hierdoor wordt gezamenlijk een rijker beeld van leiderschap gecreëerd.

4. Inclusiviteit
In tijden van lerarentekorten worden teams steeds diverser. Dat hangt samen met de inzet van gespecialiseerde leerkrachten, onderwijsassistenten, leerkrachtondersteuners, masteropgeleide leraren en anders opgeleiden. Inclusief leiderschap krijgt daardoor meer aandacht in zowel onderzoek als praktijk. 

Inclusief leiderschap helpt om beter samen te werken. Deze leiderschapsstijl draagt bij aan een organisatieklimaat waarin diversiteit niet alleen geaccepteerd, maar actief benut wordt. Het richt zich op twee kernprincipes: verbondenheid en waardering van eigenheid. Schoolleiders zorgen er door inclusief leiderschap voor dat teamleden zich verbonden voelen én zichzelf kunnen zijn, zonder hun unieke perspectieven te hoeven aanpassen. Hierdoor haal je meerwaarde uit diversiteit. 

5. Professionalisering
Om nader te onderzoeken hoe schoolleiders inclusief leiderschap kunnen ontwikkelen zijn 17 school- en kinderopvangleiders gevolgd tijdens een leergang van vier sessies. Het bijhouden van leerlogboeken en deelnemen aan reflectie-interviews tussen de bijeenkomsten zorgde voor meer diepgang in reflecties en leeropbrengsten. Deelnemers vonden leren van elkaar essentieel, vooral leren in duo’s en collectief bespreken van casuïstiek. In de dagelijkse praktijk is dat vaak lastig te organiseren. Schoolleiders en kinderopvangleiders zijn gedurende de leergang professioneel gegroeid in beide kernprincipes van inclusief leiderschap.

Annemarie Neeleman is lector Onderwijskundig leiderschap in lerende onderwijsorganisaties aan de Hogeschool Rotterdam en CVO. Elsemarijn Ippel en Akke Hak zijn onderzoekers aan het Lectoraat Werken in Onderwijs van de Hogeschool Utrecht. Rachel Verheijen-Tiemstra is senior onderzoeker bij Fontys en adjunct professor Inclusief leiderschap in onderwijs en publieke sector bij TIAS.  Loes van Wessum is onderzoeker bij het Lectoraat Inclusieve leeromgevingen van de Hogeschool Windesheim. Alle auteurs maken deel uit van het Platform Leiderschap in het Onderwijs.

Dit artikel is verschenen in Didactief van november-december 2024.

Meer info 

Lectoraat Onderwijskundig leiderschap in lerende onderwijsorganisaties - Hogeschool Rotterdam

Ontwikkelen van leiderschap 

Promotieonderzoek inclusief

Lectoraat Leraren en Lerarenopleiders in inclusieve Leeromgevingen | Windesheim Zwolle | Windesheim