Ook op de Onderwijs Research Dagen in Rotterdam was formatief toetsen vorige week een hot item. Onderzoekers van verschillende hogescholen en universiteiten vertelden over wat je als leraar moet doen om het effectief te doen.
Formatief toetsen is het zoeken, verzamelen en interpreteren van informatie door leerlingen en leraren om te bepalen waar leerlingen zijn in hun leerproces, naar welke leerdoelen zij werken en hoe zij dat doen. Onder formatief toetsen vallen allerlei begrippen zoals diagnostisch toetsen, opbrengstgericht werken en assessment for learning. Daar tegenover staat summatief toetsen, waarbij je toetst of een leerling de leerdoelen heeft behaald en je daar een cijfer voor geeft. Bijvoorbeeld aan het eind van het hoofdstuk van de rekenmethode neem je een toets af en daarna begin je met de klas aan het volgende hoofdstuk.
Formatief toetsen bestaat uit een aantal fasen (zie onderstaande figuur). Fase 1 is om als leraar je verwachtingen en leerdoelen duidelijk te maken aan je leerlingen. Vervolgens verzamel je informatie, bijvoorbeeld door een toets af te nemen of vragen te stellen (fase 2). Je interpreteert daarna deze informatie (fase 3). Let op dat je vervolgens ook communiceert met je leerlingen over het resultaat, geef ze feedback (fase 4). Onderzoeker Dominique Sluijsmans van Hogeschool Zuyd wijst erop dat feedback heel belangrijk is om de leerlingen er daadwerkelijk iets van te laten leren. Ten slotte pas je als leraar je instructie aan (fase 5). De fasen zie je samengevat in deze figuur.
De cyclus van formatief toetsen
Niet alleen jouw instructie en het leren van je leerlingen wordt beter van formatief toetsen, ook de zelfregulatie van je leerlingen kan erop vooruit gaan. Zelfregulatie is het zelfstandig kunnen sturen van je leerproces. In een onderzoek in het po (door Kelly Meusen-Beekman van Hogeschool Avans Breda, Desiree Jooste-ten Brinke van Hogeschool Fontys Tilburg en Els Boshuizen van de Open Universiteit) werd de zelfregulatie van leerlingen in groep 7/8 versterkt door schrijfopdrachten formatief te toetsen. De leraar paste de cyclus van het formatief toetsen toe, waardoor de leerlingen zicht kregen op de leerdoelen en hun eigen leerproces. De kinderen vroegen zich af: draagt mijn leerstrategie bij aan het behalen van de leerdoelen? Hierbij is fase 4, het geven van feedback, haast onmisbaar. Het helpt leerlingen hun leergedrag bij te stellen.
Maar formatief toetsen staat niet op zichzelf. Hoe je toetst en wat je toetst hangt af van je visie op leren en de manier waarop leerlingen de leerstof hebben verworven. Als leerlingen bijvoorbeeld hebben samengewerkt aan een folder over Zuid-Amerika, dan volgt er logischerwijs een andere beoordelingsvorm dan wanneer leerlingen de opdrachten over het hoofdstuk Zuid-Amerika individueel in hun werkboek gemaakt hebben. Sluijsmans wijst erop dat het daarom belangrijk is om als school eerst een visie te formuleren op toetsen. Ga dus overleggen met je collega's over hoe zij denken over toetsen.
Formatief toetsen hoeft niet met behulp van een toets te gebeuren. Je kunt als leraar ook vragen stellen aan leerlingen om te achterhalen op welk niveau ze zitten. Een andere manier is om self-assessment of peer-assessment in te zetten. Bij self-assessment vergelijken leerlingen hun persoonlijke prestaties met van tevoren vastgestelde criteria. Bij peer-assessment beoordelen leerlingen elkaars werk op niveau en kwaliteit. Daarnaast kan je als leraar ook een summatieve toets, zoals een toets bij een hoofdstuk van de rekenmethode, formatief inzetten. Je verzamelt dan de informatie met behulp van de summatieve toets en gebruikt de resultaten vervolgens om feedback te geven en je instructie aan te passen.
Als leraar heb je nogal wat vaardigheden nodig om formatief te toetsen in de klas. Kennis over toetsen en toetsmethoden is belangrijk, maar je moet ook een expert op de leerstof zijn. Je moet immers het leerproces van leerlingen kunnen begrijpen en weten hoe je hen kunt helpen om de leerdoelen te bereiken.
De onderzoekers hebben ook wat concrete tips. Fasen 2, 3 en 5 van bovenstaande cyclus van formatief toetsen, namelijk informatie verzamelen, informatie interpreteren en instructie aanpassen, blijken effectief te zijn volgens de onderzoeksliteratuur (onderzoek van Liesbeth Baartman van Hogeschool Utrecht en Judith Gulikers van Wageningen Universiteit). Maak ook de leerdoelen en/of criteria meerdere keren en op verschillende manieren duidelijk aan de leerlingen. Zo weten ze waar ze naartoe werken. Andere tips zijn onderzoekend naar leerlingen kijken door bijvoorbeeld praktijkgericht onderzoek te doen, werken met beoordelingsrubrieken en organiseren van dialogen over toetsen met collega's. Maar de belangrijkste tip blijft: geef feedback!
Wil je als leraar of schoolleider aan de slag met formatief toetsen? Ga dan samen naar literatuur en casussen kijken en formuleer samen een visie op toetsen. Ook werken aan toetskennis en -vaardigheden en het geven van goede feedback is belangrijk. Een laatste advies: vermijd geïsoleerde studiedagen zonder follow-up, investeer liever in meerdere gezamenlijke activiteiten om ook echt met het formatief toetsen aan de slag te gaan.
Dit artikel is gebaseerd op de lezingen van Dominique Sluijsmans ([email protected]), Liesbeth Baartman ([email protected]) en Kelly Meusen-Beekman ([email protected]) op de ORD op 26 mei 2016.
Dominique Sluijsmans, Desiree Joosten-ten Brinke en Cees van der Vleuten: Toetsen met leerwaarde: een reviewstudie naar de effectieve kenmerken van formatief toetsen. Uitgegeven in 2013 door NWO.
Dominique Sluijsmans, Desiree Joosten-ten Brinke en Tamara van Schilt-Mol: Kwaliteit van toetsing onder de loep. Uitgegeven in 2015 door uitgeverij Garant.
Judith Gulikers en Liesbeth Baartman: Doelgericht professionaliseren: formatieve toetscompetenties met effect. Overzichtsstudie NRO 2015-2016, nog niet gepubliceerd.
Kelly Meusen-Beekman, Desiree Joosten-ten Brinke en Els Boshuizen: Developing young adolescents' self-regulation by means of formative assessment: A theoretical perspective. 2011.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
