Interview

Formatief hulpmiddel

Waar hebben leraren precies behoefte aan bij formatief handelen?
‘Ik heb onder meer 158 vragenlijsten afgenomen en zeven focusgroepen op basisscholen gedaan. Daaruit bleek dat veel scholen minder vanuit de methode en meer vanuit leerdoelen willen werken. Ze hebben behoefte aan een nieuwe manier van volgen: hoe weet je of een leerling een leerdoel beheerst, wat je morgen met zeg rekenen moet behandelen en in welke volgorde leerlingen leerdoelen verwerven? De bestaande instrumenten geven daarvoor niet voldoende gedetailleerde informatie.’

Dan doel je op de methode- of LVS-toetsen?
‘Ja, deze zijn vooral bedoeld om vaardigheden en de ontwikkeling door de jaren heen te volgen. Een LVS-toets neem je bijvoorbeeld eens per half jaar af en deze laat zien hoe een leerling presteert in vergelijking met leeftijdgenoten. Die toets bevat niet alleen net behandelde, maar ook oude en toekomstige lesstof. Methodetoetsen zijn wel gericht op beheersing, maar je neemt ze vaak pas na afloop van een blok af en dus krijgen leerlingen en leerkracht niet direct feedback.’

Waaraan moet een formatief toetsinstrument voldoen?
‘Het gaat om een korte toets rond een concreet leerdoel, bijvoorbeeld honderdtallen afronden bij getallen tot duizend. Je wilt dat de toets informatie oplevert waar leerkrachten meteen morgen in de klas mee aan de slag kunnen en die hen ondersteunt bij drie vragen: waar gaat een leerling heen, dus wat is het concrete leerdoel? Waar staat de leerling nu, met informatie over welke leerstrategieën hij gebruikt en welke eventuele denkfouten er zijn? En hoe help ik de leerling naar een volgend doel? De vragen in de toets moeten zo gesteld worden dat de antwoorden leerkrachten goede feedback geven. Door meerkeuzevragen goed te formuleren, kun je bijvoorbeeld zorgen dat antwoorden denkfouten verraden.’

Mede op basis van jouw onderzoek heeft Cito de Groeimeter ontwikkeld. Beantwoordde dat aan de wensen van scholen?
‘Groeimeter werkt vanuit concrete leerdoelen en de tussendoelen van SLO. Het gaat om zeven vragen die een leerling digitaal zelf kan maken. Ik heb 29 leerkrachten met een prototype laten werken en daar kwamen wel enkele verbeterpunten uit. Leerkrachten wilden bijvoorbeeld graag zelf leerdoelen kunnen aan- en uitzetten. Verder hebben ze behoefte aan een helder overzicht van leerlijnen en de volgorde van leerdoelen daarin. Daarom heb ik voor enkele leerdoelen in kaart gebracht in welke volgorde leerlingen ze leren en hoe je dat kunt visualiseren. Overigens geldt niet per se voor alle leerdoelen en alle leerlingen een vaste volgorde. Soms leiden er meer wegen naar Rome, ook die flexibiliteit moet het instrument recht doen.’

Hoe voorkom je dat zo’n toetsinstrument leidend wordt en de leerkracht zelf niet meer nadenkt?
‘Juist leerkrachten die zelf weer de regie willen, gaan aan de slag met formatief toetsen. Ze bepalen zelf welk leerdoel ze selecteren en voor welke leerling. Belangrijk is dat dit instrument geen afrekenmiddel moet worden. Het is puur een hulpmiddel om meer grip op leerdoelen en leerlijnen te krijgen. Het instrument schrijft ook niets voor, de leerkracht moet zelf handelen. Het is vooral een hulpmiddel dat heel snel en betrouwbaar laat zien wat een leerling al beheerst en waar het nog fout gaat. Daar kun je dan direct op inspelen.’

Welke tips heb je voor leraren?
‘Denk na waarom je een toets gebruikt: wat wil je weten, wat heb je daarvoor nodig en wat ga je met de resultaten doen? Als je een leerling verder wilt helpen met zijn leerproces, dan kun je een formatief toetsinstrument gebruiken. En dat is niet alleen een toets afnemen, maar juist ook het proces erna: feedback geven aan de leerling en zelf bedenken hoe je je instructie gaat aanpassen. Verder vormt een toets maar één informatiebron, combineer die vooral ook met de informatie die je haalt uit observaties en gesprekjes met leerlingen. Jij als professional kent je leerling het beste.’

Dorien Hopster-den Otter, Formative Assessment Design: A Balancing Act. Proefschrift Universiteit Twente, 2019.

Dit artikel verscheen in Didactief, mei 2020.