De baron en de monseigneur vinden dat Maas, die al vanaf 1915 op de school werkt, nooit aangesteld had mogen worden: ‘deze man’ die vele ‘zedeloze romans’ heeft geschreven moet uit de regio verbannen worden. Het sociaaldemocratische Kamerlid, en ook onderwijzer, Ter Laan neemt het voor hem op. Hij spreekt zijn afschuw uit over het voorstel van de Limburgse Kamerleden. Dat is pas zedeloos. De poging om Maas weg te krijgen mislukt. Maar waarom zijn deze notabelen zo gebeten op de leraar?
Op het moment van zijn benoeming is Maas 38 jaar en heeft hij al een heel leven van tegenwerking en moeilijkheden achter de rug. Hij groeit op als een dromerige, idealistische en intelligente jongen. Maas hecht zich snel aan leermeesters. In zijn jeugd is dat een oom die hem Latijn en Frans leert en gedichten en romans met hem leest. Later wordt bij zijn hoofdaktestudie Hendrik Ouwerling zijn mentor. Ouwerling is als ‘rooie onderwijzer’ in Deurne verdreven door de komst van de fraters met hun katholieke school, hij wordt vervolgens journalist en bekend historicus van de Peelstreek. Ouwerling is ook redacteur van een literair tijdschrift en zet Maas aan tot schrijven.
Beiden hebben een hekel aan de traditionele streekroman met zijn romantische voorstelling van het eenvoudige en vredige volksleven. Maas rekent daarom in zijn eerste romans af met de mythe van tevreden dorpelingen die ploeteren om de eeuwige zaligheid te verdienen: het rijke roomse leven. Hij beschrijft tot in details de hopeloze armoede, slechte voeding en het drankmisbruik van de bevolking in de Peel; bovendien hekelt hij de plaatselijke notabelen, hun corruptie, machtsstreven en zelfverrijking.
Ook de toestand van het onderwijs spaart hij niet. Zelf een uitstekend docent vindt hij dat de school ‘geen duffe fabriek van onbenullige geleerdheid’ mag worden. Door zijn eigen ervaringen geïnspireerd, beschrijft hij de eenzame strijd van enkele idealistische onderwijzers tegen allerlei wantoestanden: de onbekwame leerkrachten met hun talloze bijbaantjes, krotten van lokalen, onvoldoende leermiddelen, leerlingen die wegblijven om op het land te werken en onwillige gemeenteraden en schoolbesturen.
Limburgse Zola legde misstanden onderwijs bloot
Zijn romans slaan in als een bom. ‘Maas schreef de waarheid en dat mocht niet’, zegt een van zijn leerlingen later in een televisiedocumentaire over de Peel. Een ander vertelt dat zij door hun ouders werden aangezet om Maas stiekem van achter een heg te bekogelen met stenen. Wie zijn boeken leest, kan rekenen op een standje van de pastoor. Boekhandels in de omgeving durven zijn romans niet te verkopen. Hij krijgt al snel de bijnaam van ‘Limburgse Zola’, naar de beroemde Franse schrijver, felle vechter tegen sociaal onrecht.
Maas blijft niet lang in Venlo. De school wordt opgeheven. Hij wordt in 1923 directeur van een onderwijzersopleiding in Doetinchem. Beschuldigd van fraude en onzedelijk gedrag wijkt hij uit naar Nijmegen. Daar loopt het goed fout. Zijn vrouw wordt in een inrichting opgenomen. Berooid en ontgoocheld komt hij onder invloed van het fascisme.
Hoezeer Maas ook ontspoort, tegenwoordig zouden we hem een klokkenluider noemen. Daarvoor hebben we nu in het onderwijs weliswaar een regeling ontworpen, maar het blijft toch moeilijk om misstanden aan de kaak te stellen. Er zijn immers nog steeds bestuurders die roepen: ‘Je solliciteert naar je ontslag.’
Sjoerd Karsten is hoogleraar Onderwijskunde aan de Universiteit van Amsterdam.
Deze column verscheen in Didactief, april 2013.
1 Wandelen met Sjoerd Karsten: Venlo, Helschriksel
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
