Oisterwijk, Kerkstraat

Zijn toorn treft vooral de school van de Oisterwijkse schoolvereniging (OSV). Deze algemeen bijzondere school is door de protestantse elite in 1902 opgericht om ‘verlicht onderwijs’ te garanderen. De OSV heet in de volksmond al gauw ‘bokkenschool’, omdat de duivel, in de katholieke overlevering, op een bok rijdt. Volgens de kapelaan zijn de bestuursleden en leraren van de school ‘papenvreters van de eerste rang’. In 1916 komt het tot een uitbarsting. Opgehitste katholieke jongens gooien met modder naar de school en het schoolbestuur vraagt om politiebescherming.

De vijandigheid van de kapelaan in Oisterwijk staat niet op zichzelf. De hele negentiende eeuw wordt Noord-Brabant beheerst door een strijd tussen de katholieke geestelijkheid en een kleine protestantse elite. Het steekt de katholieken dat zij ten tijde van de Republiek (1588-1795) geen openbare ambten, zoals dat van onderwijzer, mochten bekleden. Zodra die ban is opgeheven, beginnen de meeste Brabantse gemeenten de protestantse meesters door katholieke te vervangen. Dit tot verdriet van de hoofdinspecteur, die veel katholieke onderwijzers ver onder de maat vindt: sommigen zijn zelfs doof of lopen, zoals een meester uit Oisterwijk, met een slaapmuts door de klas.

De hele operatie betekent niet dat de katholieke leraren ook katholiek onderwijs mogen geven. De schoolwetten zijn streng: het onderwijs moet algemeen christelijk van karakter zijn, godsdienstonderwijs is verboden en er is weinig vrijheid om bijzondere scholen te stichten.

Als de wetgeving in de loop van de eeuw versoepelt, duiken overal zuster- en fraterscholen op, ook in Oisterwijk. De openbare school loopt langzaam leeg en voor de protestantse elite zit er niets anders op dan een privéschool op te richten: dankzij gulle giften start een dure kostschool, die nog bezocht wordt door Theo van Gogh, broer van de beroemde schilder. In de vakanties worden de schoollokalen uit financiële nood verhuurd als logies voor particulieren. Toch blijkt het houden van een school voor eigen rekening te duur en in 1900 valt definitief het doek. Alleen een protestantse bewaarschool blijft over.

De 'bokkenschool' was beter,
erkenden katholieke ouders

Vanuit die bewaarschool wordt een aantal jaar later een nieuw initiatief gestart, waaruit de algemeen bijzondere OSV is ontstaan. In de school is veel aandacht voor nieuwe onderwijsmethoden en vakken, zoals gymnastiek en handenarbeid. De school staat al snel bekend om kwalitatief goed onderwijs. Dat brengt ook enkele katholieke notabelen ertoe om van school te wisselen.

De kapelaan vindt het onverteerbaar dat katholieke families de OSV mede in stand houden. Hij doet zijn beklag bij de bisschop over een van de grootste boosdoeners, die nota bene getrouwd is met een ‘bekeerlinge’. De ‘verrader’ blijft echter bij zijn keuze, want in zijn ogen heeft de ‘neutrale’ school een ‘uitnemende reputatie’ en dat kan niet van de katholieke scholen worden gezegd. Zijn tengere zoontje wordt op de fraterschool gesard en mishandeld, en ‘zelfs met urine bevuild op de speelplaats’.

Door de sluiting van de openbare school in 1920 komen ook kinderen van socialistisch georiënteerde arbeiders en kinderen uit ‘onaangepaste’ gezinnen op het eliteschooltje terecht. Op die manier blijft de school nog lang bestaan; ook wanneer het schoolhoofd in de oorlog door de Duitsers wordt opgepakt, omdat hij joden verborgen zou hebben. Pas in 1995 moet de school door het teruglopend aantal protestanten en andere niet-katholieken noodgedwongen sluiten. Daarmee komt een einde aan tweehonderd jaar schoolstrijd in Oisterwijk.

Sjoerd Karsten is emeritus hoogleraar Onderwijskunde.

Deze column verscheen in Didactief, november 2016.