Het gaat niet goed met de psychische gesteldheid van de jeugd. Ieder jaar krijgt een op de tien basisschoolleerlingen een vorm van jeugdhulp. Studenten bezwijken onder prestatiedruk, depressiviteit en burn-out. Een recent actieplan pleit voor meer hulpverleners binnen hogescholen en universiteiten. In veel instellingen voor middelbaar beroepsonderwijs lopen al standaard hulpverleners rond. In basis- en middelbare scholen lijkt eenzelfde beweging op gang te komen, nu jeugdhulp en (passend) onderwijs meer op elkaar worden afgestemd.
Het ongemak en de druk die jongeren ervaren is echt. Dat ze eronder lijden, is ook echt. Maar dat is niet het hele verhaal. Zoals de kanarie in de kolenmijn het loodje legt bij onvoldoende zuurstof, zo zijn dit signalen van de giftige mix van de moderne tijd. Jongeren krijgen de boodschap dat ze in alles perfect moeten zijn. Sociale media zijn de moderne megafoons die deze boodschap de hele dag versterken. Je moet er goed uitzien, veel interessante dingen meemaken, avontuurlijk zijn, goed presteren op school, veel vrienden en vriendinnen hebben. En altijd gelukkig zijn. Het is onmogelijk om aan dat ideaalbeeld te voldoen. Tegenslag en teleurstelling zijn onderdeel van ieders leven. Vroeger was tegenslag een aardse beproeving voor een beter leven in het hiernamaals. Toen hoorde teleurstelling bij het dagelijks leven, of werd je getroffen door het noodlot. De oorzaak lag buiten jezelf.
Vroeger had je domme pech, nu doe je iets verkeerd
De moderne tijdgeest richt de blik genadeloos naar binnen. Vroeger had je domme pech, nu heb je iets niet goed gedaan. Nu is tegenslag al snel persoonlijk falen. Niet eens om wat zich voordoet, maar om hoe jij er zelf mee omgaat. Problemen zijn van jezelf en die moet je ook zelf oplossen. Het draait om eigen kracht, eigen regie en eigen verantwoordelijkheid. Een veelzeggend voorbeeld: in beleidsjargon heten jongeren die in moeilijke omstandigheden opgroeien tegenwoordig ‘minder zelfredzaam’. Dat maakt direct duidelijk waar de oplossing ligt. Niet armoede, beperkingen of werkloosheid zijn de problemen die aangepakt moeten worden. Nee, het probleem is dat jongeren zichzelf onvoldoende kunnen redden. De oplossing ligt in henzelf.
Sociologen constateren al langer dat de samenleving ‘therapeutiseert’. De enige legitieme manier om de gebruikelijke ongemakken des levens te uiten is in therapeutische taal. Als je niet aan het ideaalbeeld voldoet, heb je last van stress, burn-out of depressiviteit. Daar is persoonlijke hulp voor nodig. Niemand voldoet aan het ideaalbeeld; iedereen verkeert in de gevarenzone. De hulpverleners op scholen krijgen het druk.
Via (sociale) media vertelt de moderne tijdgeest aan jonge mensen dat ze in alles perfect en altijd gelukkig moeten zijn. Iedereen wordt geacht zelf-bewust, zelf-redzaam en zelf-sturend te zijn.
Het onderwijs is niet immuun voor die tijdgeest: het staat bol van het ‘zelf’. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de populariteit van termen als zelf-regulerend leren, regie voeren over je eigen leerproces en de vele zelf-reflecties die verschillende opleidingen vereisen. Het blijkt ook uit de meest populaire studies onder studenten: rechten (onder andere strafrecht en criminologie), psychologie en geneeskunde. Wat deze studies met elkaar delen, is dat het vakgebieden zijn die zich bezighouden met mensen die afwijken van wat de tijdgeest voorschrijft. Of die norm nu betrekking heeft op ‘je goed gedragen’ (rechten), gelukkig zijn en ‘jezelf goed voelen’ (psychologie) of fit en gezond zijn (geneeskunde).
De nadruk op het ‘zelf’ manifesteert zich ook in de dagelijkse onderwijspraktijk. Onlangs hoorde ik een startende mbo-teamleider in verwondering vertellen over wat hij dagelijks ziet. Studenten zitten in een lokaal met allemaal hun eigen muziek op de oren. Docenten vinden dat normaal want ‘iedereen is toch voor zichzelf bezig’. Het past bij de gedachte die momenteel opgeld doet dat studenten het best bediend worden met een eigen leerroute.
De opgave van het onderwijs is juist om leerlingen en studenten ‘uit’ hun eigen leefwereld te halen
Op school ligt de nadruk tegenwoordig meer op leren dan op onderwijzen. Scholen zijn nu plaatsen waar leerlingen en studenten vooral zelf keuzes moeten maken in wat ze willen leren.
Maar onderwijs is veel meer dan leren alleen. Onderwijs is niet voor niets een publieke voorziening die collectieve doelen dient en waar leerlingen worden ingewijd in een gedeelde cultuur. Onderwijzen heeft als doel om de wereld groter te maken, om nieuwe werelden te ‘ontsluiten’. Die werelden liggen niet in jezelf, maar er buiten. De opgave van het onderwijs is juist om leerlingen en studenten ‘uit’ hun eigen leefwereld te halen.
Het raakt aan de klassieke leerparadox: hoe kan ik weten wat ik wil leren als ik niet weet wat ik niet weet? Hoe meer ruimte leerlingen en studenten krijgen om zelf te kiezen, hoe relevanter die leerparadox wordt. Leerlingen en studenten kunnen niet anders dan keuzes maken die ‘binnen’ hun eigen leefwereld vallen. Omdat de leefwereld van de een groter is dan die van de ander, is het risico dat eigen keuzes de ongelijkheid vergroten.
Om de leerparadox te omzeilen, is het cruciaal dat curricula ook in de toekomst rijk gevuld blijven met gezamenlijk te volgen, verplichte onderdelen van vakinhouden zoals aardrijkskunde, kunst en cultuur, wis- natuur- en scheikunde, maatschappijleer en filosofie. Soms is geschiedenis de beste voorbereiding op de toekomst.
Sietske Waslander is hoogleraar Sociologie. Lees meer columns van Sietske.
Deel 1 van deze column verscheen in Didactief, juni 2018.
1 Veel basisscholieren zijn depressief
Prof. dr. Sietske Waslander is als hoogleraar Sociologie verbonden aan TIAS School for Business and Society. Binnen het GovernanceLAB verricht zij onderzoek naar sturing en governance in het onderwijs, en participeert ze in de longitudinale landelijke evaluatie van Passend onderwijs. Ze geeft onderwijs in verschillende TIAS opleidingen. Waslander is kroonlid van de Onderwijsraad.
09-10-2005
10-04-2018
07-04-2020
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven