Eén les kan ik me nog goed herinneren. Zoals altijd zat ik als lerarenopleider te observeren hoe een student lesgaf. Het was een muziekles trouwens. De voorbereiding was in orde. Op papier was ik klaar voor een prima uur, waarin de student in kwestie alles deed wat ze had geleerd in de opleiding. Toch lukte het niet. Helemaal niet. Die ene les bleef 
jarenlang door mijn hoofd spoken. Waarom was die niet gelukt? Was het omdat de les over muziek ging en ik het fijne boek Faking It: The Quest for Authenticity in Popular Music, over authenticiteit, had gelezen? Misschien. Of was het wellicht omdat ik in die periode besefte dat het voor sommige studenten beter was als die juist niet zichzelf zouden zijn voor de klas? Feit is dat ik steeds nieuwsgieriger werd naar de rol van authenticiteit in het onderwijs, en meer specifiek naar de authenticiteit van leraren.
Wetenschappelijk onderzoek focust vaak op een detail van een detail. Waarom is authenticiteit zo belangrijk? Uit onder andere het werk van John Hattie blijkt hoe belangrijk de relatie tussen leerling en leraar is. Uit verder onderzoek blijkt dat voor die relatie vertrouwen cruciaal is. En binnen dat vertrouwen speelt authenticiteit een grote rol.
Nu is authenticiteit een lastig te vangen begrip (zie kader). Om deze uitdaging aan te kunnen gaan, besefte ik dat ik niet moest onderzoeken wat een leraar ‘echt’ of authentiek maakt, maar wel wat hem ‘echt’ of authentiek maakt in de ogen van zijn leerlingen. Een belangrijk deel van mijn promotieonderzoek gaat daarom over de vraag: op basis van welke criteria ervaren leerlingen hun leraren al dan niet als authentiek?
Betwist begrip
Authenticiteit is een essentially contested concept: een wezenlijk betwist begrip. Een begrip dat bijna iedereen intuïtief begrijpt, maar waarbij je op grote verschillen stuit als je eenmaal doorvraagt. Andere voorbeelden zijn schoonheid of rechtvaardigheid. Hele boeken zijn er al volgeschreven over authenticiteit in het onderwijs. Maar zeer opvallend is dat de meeste wetenschappelijke publicaties zich beperken tot filosofische, conceptuele bespiegelingen. De reden ligt voor de hand: je kunt uren naar iemand kijken, maar dan weet je nog niet of die persoon ‘echt’ – authentiek – is. En diegene zou dat zelf wel kunnen beweren, maar de kans is groot dat je er dan nog meer aan gaat twijfelen.
Een eerste – kwalitatief – onderzoek bestond uit diepte-interviews met 42 Vlaamse leerlingen tussen 15 en 18 jaar en twee focusgroepen. Dit resulteerde in de beschrijving van vier criteria:
1. Expertise: de leraar weet de lesinhoud te vertalen voor zijn leerlingen.
2. Passie: de leraar leeft voor zijn onderwerp en voor lesgeven.
3. Uniciteit: de leraar wordt niet belemmerd door curricula en past zijn lessen aan zijn eigen klas aan.
4. Afstand: de leraar heeft en toont interesse in het leven van zijn leerlingen, maar is geen vriend.
De eerste drie criteria leggen sterk de nadruk op vakkennis en didactische vaardigheden. Je zou zelfs een soort gradatie kunnen vermoeden tussen de drie verschillende criteria. Expertise is dan een minimumvereiste en expertise en passie samen maken een unieke leservaring mogelijk. Het vierde criterium legt de nadruk op de relatie tussen de leerkracht en de leerlingen.
De vier criteria onderzochten we verder in een kwantitatieve studie onder 1.400 Vlaamse leerlingen in dezelfde leeftijdsgroep. Dit onderzoek leverde enkele belangrijke nuances op. Ogenschijnlijk leken de criteria expertise en passie in het kwantitatieve onderzoek te verdwijnen, maar bij nader onderzoek bleken ze gewoon zo onlosmakelijk met elkaar verbonden dat ze niet los van elkaar kunnen voorkomen, wat meteen een beeld schetst van ‘geboren lesgevers’. Dit samengestelde criterium beschrijft een leraar die gepassioneerd is door zijn baan en vakgebied én die wil dat zijn klas leert en slaagt dankzij goed onderwijs. Deze ‘geboren lesgevers’ lijken ook weer op de expertleraar die Hattie beschrijft: een leraar die niet de grootste inhoudelijke expert hoeft te zijn, maar erin slaagt om de leerstof te vertalen naar het niveau van de leerlingen.
De kwantitatieve studie beschrijft ook nog een ander criterium, namelijk ‘niet volgens het boekje’. Hiermee bedoelen leerlingen een leraar die zich niet laat belemmeren door beperkingen van het curriculum of van een lesmethode. Dit lijkt erg op uniciteit in het eerste onderzoek, maar dan zonder differentiatie en met nadruk op extra elementen die de les uniek maken. Een leraar, kortom, die ‘the extra mile’ wil gaan voor zijn leerlingen.
Uit de oorspronkelijke vier criteria is een aangepast model voortgekomen, met de kenmerken nabijheid (afstand), geboren lesgever (passie en expertise), en niet volgens het boekje (uniciteit). Wat zou ik leraren nu op basis van mijn werk adviseren? Dat is te waken over congruentie. De essentie van congruentie zou je op basis van mijn promotieonderzoek als volgt kunnen samenvatten: ‘to be perceived as authentic, you need to be true to others by being true to yourself’.
En die ene student, uit die ene mislukte les? Ze gaf een les over klassieke muziek, vertrekkend vanuit hiphop, in een poging om aan te sluiten bij de leefwereld van de leerlingen. Maar uit alles bleek dat hiphop echt niet haar ding was. Ze was enthousiast, dat zeker, maar een beetje kenner prikte dit direct door. En jammer genoeg voor haar zat de klas vol kenners. Haar enthousiasme werd helaas niet als ‘echt’ ervaren.
Pedro De Bruyckere, Authenticity Lies in the Eye of the Beholder. Proefschrift Open Universiteit, 2017.
Dit artikel verscheen in Didactief, december 2017.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven