Hoe kun je leerlingen laten zien en voelen hoe urgent (kennis over) de eigen omgeving is? Het thema water bij aardrijkskunde biedt goede mogelijkheden. Waterbewustzijn maakt burgers verantwoordelijk, in die zin dat ze kunnen inschatten wat de gevolgen zijn van hun handelen voor de omgeving en gemotiveerd zijn daarover na te denken. En dat is hard nodig, bleek tijdens mijn promotieonderzoek (zie kader 1). Ik vroeg vijfhonderd 15-jarige scholieren in laag Nederland (gebied onder de zeespiegel of in het stroomgebied van de grote rivieren) of zij denken dat de omgeving van hun school zou kunnen overstromen. Bijna 70 procent geloofde niet dat het water het schoolplein zou bereiken. Op mijn vraag wat de gevolgen van een overstroming zouden zijn, antwoordden leerlingen in Culemborg: ‘Natte voeten, meer niet.’ ‘Ik denk dat het water de school niet eens bereikt.’
Een enquête onder leerlingen uit de derde klas havo en vwo liet zien dat leerlingen zich goed bewust waren van overstromingsrisico´s in Nederland. Maar ook dat ze die risico’s niet betrokken op hun eigen omgeving. Algemene kennis over overstromingsgevaar brengen ze niet automatisch in verband met risico’s voor henzelf. Op de vraag of een overstroming van de Lek in de nabijheid van de school gevolgen zou kunnen hebben voor de leerlingen zelf, antwoordde een meisje: ‘Nee, want het blijft maar een rivier.’ Vreemd als je bedenkt dat de meeste leerlingen op de basisschool en in de onderbouw van het vo les hebben gehad over de watersnoodramp van 1953, de Deltawerken en de lage ligging van een groot deel van Nederland.
WaterbewustzijnToch, dat leerlingen, net als volwassenen, zo denken is niet verwonderlijk. Gebrek aan ervaring met overstromingen zorgt ervoor dat het gevaar onvoorstelbaar is geworden. Daarnaast hebben leerlingen geen oog voor de rol die het water in hun omgeving speelt. Dijken, sloten, gemalen en verschillen in waterniveau lijken onzichtbaar. Kortom: de kracht van het water wordt volledig onderschat. Maar er is nog een reden. De boodschap na de watersnoodramp van 1953 was duidelijk: Dit mag nooit meer gebeuren. Sindsdien hebben burgers en ook leerlingen het gevoel dat overstromingen tot het verleden behoren. Dankzij alle preventiemaatregelen zou honderd procent veiligheid kunnen worden gegarandeerd. Maar dat is niet terecht.
Dat vindt nu ook minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu. Ze wil burgers duidelijk maken dat absolute veiligheid bij overstromingen niet bestaat. Hiervoor is de publiekscampagne ‘Ons Water’ gestart. Waar word je mee geconfronteerd als het ondenkbare toch gebeurt? En wat zou je op zo’n moment moeten doen? Bewustwording begint bij kinderen, aldus het Nationaal Waterplan 2016-2021, waarin dit nieuwe beleid verankerd is. Ook een lesmethode zoals Droge voeten in de polder (zie kader) blijkt te helpen. Leerlingen waren na xtal weken zich wel degelijk meer bewust van het gevaar dat sommige delen van Nederland lopen.
Wat voor overstromingsgevaar geldt, geldt ook voor het begrip ‘waterkringloop’, een klassieker bij aardrijkskunde. Ook hier blijkt het betrekken van dit begrip op de eigen omgeving een probleem. Immers, in laag Nederland hebben we te maken met kunstmatig waterbeheer in de polder. Het water stroomt niet vanzelf naar zee, maar moet via een ingewikkeld systeem met sloten, gemalen en riolen naar zee worden gepompt. Door de vanzelfsprekendheid hiervan valt het niet meer op. Maar door het toenemend aantal hoosbuien gebeurt het steeds vaker dat het water niet snel genoeg weg kan. Dit komt onder andere doordat tuinen steeds meer ‘verstenen’. Straten, tuinen en kelders kunnen snel blank komen te staan. Wateroverlast is het gevolg. Ook dit is in het kader van burgerschap een mooi onderwerp om dieper op in te gaan.
In 2014 zijn in Amsterdam tien aardrijkskundedocenten gestart met het maken van lesmateriaal gericht op de eigen omgeving. Zij maakten veldwerkopdrachten om waterbeheer, wateroverlast en verstening concreet te maken. In de eerste opdracht werd waterdoorlatendheid van grondsoorten in de omgeving van de school onderzocht. De tweede opdracht ging over toekomstige waterberging waarbij de inrichting van een woonwijk moest worden aangepast zodat er meer ruimte kwam voor regenwater. Ook dit materiaal past prima binnen burgerschapsonderwijs. Het materiaal is beschikbaar via XXX
Adwin Bosschaart is leraar aardrijkskunde aan het Willem de Zwijgercollege in Bussum en opleider aan de Lerarenopleiding aardrijkskunde van de Hogeschool van Amsterdam.
Hoog water op het schoolplein
Doel van Dry feet in the polder? - Improving flood-risk perception of 15-year-old students in the Netherlands - was een lesmethode te ontwikkelen om 15-jarige leerlingen bewuster te maken van overstromingsgevaar en hen duidelijk te maken wat ze moeten doen in het geval van overstroming. Hoewel leerlingen bij aanvang van de lessen geen risico’s zagen, is aangetoond dat de lesmethode effect heeft. Het is mogelijk om het risicobewustzijn bij overstromingsgevaar onder leerlingen te beïnvloeden, zonder dat dit leidt tot paniek of een verlies aan vertrouwen in waterveiligheid.
Het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap, het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en Waterschap Rivierenland ontwikkelden op basis van dit promotieonderzoek de lesmodule ‘Hoog water op het schoolplein’, die in 2015 bekroond werd met de KNAG-prijs ‘Klaar voor de toekomst’. Centraal staat een webapplicatie waarmee leerlingen kunnen verkennen wat er gebeurt als dijken of duinen doorbreken in de eigen omgeving: www.overstromingsrisicoatlas.nl. Om zoveel mogelijk aan te sluiten bij de specifieke kenmerken van een schoolomgeving, wordt het lesmateriaal nu geschikt gemaakt voor verschillende regio’s. Een variatie aan werkvormen en indringende ervaringen moeten leiden tot bewustwording. Inmiddels zijn 12 regio’s beschikbaar en volgen er meer.
Adwin Bosschaart, Dry feet in the polder? – Improving flood-risk perception of 15-year-old students in the Netherlands. Proefschrift Universiteit van Amsterdam, 2015.
Dit artikel verscheen in de Special over burgerschap, december 2016.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
