Interview

Veerkracht na trauma

Welke impact heeft oorlogsgeweld op kinderen?
‘Kinderen kunnen het leven als onveilig gaan ervaren of hun vertrouwen verliezen in mensen. Meestal was hun vlucht impulsief en hadden ze daarin zelf geen keuze. Zo konden ze vaak geen afscheid nemen van hun omgeving en dierbaren. Ook hun ouders kampen vaak met traumaproblematiek en kunnen het lastig vinden om voldoende steun te bieden. Daardoor houden veel vluchtelingenkinderen langer last van stress en traumatische ervaringen. Migratie, wennen aan een nieuwe cultuur en onzekerheid over de toekomst veroorzaken ook spanning. Stressvolle ervaringen stapelen zich op, hierdoor neemt hun veerkracht af. Gelukkig weten we uit onderzoek dat kinderen die de juiste steun krijgen, bijvoorbeeld van een leraar of andere vertrouwenspersoon, de gebeurtenissen kunnen verwerken.’

Aan welke signalen herken je een trauma?
‘Kinderen kunnen angstig, opstandiger of agressief reageren. Concentreren is vaak lastiger, omdat ze bijvoorbeeld slecht slapen door herbelevingen of nare herinneringen. Er zijn kinderen die ’t liefst te allen tijde de touwtjes in handen houden, omdat ze in een situatie hebben gezeten waarover ze geen controle hadden. Of ze hebben een ongeïnteresseerde houding: “het doet me allemaal niks”. Soms merk je in eerste instantie weinig, want juist niet willen opvallen is ook een logische reactie op trauma. Probeer als leraar dus altijd verder te kijken dan het gedrag alleen.’

‘Richt je op stress
achter het gedrag
van een leerling’

Hoe kun je deze kinderen het beste in je klas ontvangen?
‘Een kind wil het liefste normaal gevonden worden. Een uitzonderingspositie, waarin anderen hem zielig vinden, werkt bijvoorbeeld averechts. Een kalme, vriendelijke leraar is extra belangrijk in die eerste periode. Zoek daarom contact en toon interesse, maar overdrijf het niet. Vluchtelingenkinderen hebben ruimte nodig om te “landen”. Door een maatje aan de leerling te koppelen dat hem de klas laat zien, wordt contact maken met klasgenoten makkelijker. Een welkom gevoel creëer je bijvoorbeeld door met de hele klas een paar woorden in de taal van de leerling te leren. Er zijn ook websites met prentenboeken in verschillende talen. Met Google Translate en visuele ondersteuning kun je het kind betrekken bij de lesstof en wordt communiceren makkelijker.’

In hoeverre moet je de oorlog bespreekbaar maken in de les?
‘Als kinderen met vragen komen, kun je erop inhaken. Sta open voor spontane gesprekken, bijvoorbeeld in je reken- of taalles, zo erken je hun emoties. Denk na over wat je wel en niet bespreekt in de klas en hoe je alle kinderen daarop kan voorbereiden. Het Jeugdjournaal bevat bijvoorbeeld beelden over de oorlog in Oekraïne. Je kunt nieuws niet helemaal weghouden, maar realiseer je dat leerlingen uit oorlogsgebieden dat in het echt hebben gezien en ervan overstuur kunnen raken.’

Hoe help je een leerling die overweldigd is door emoties?
‘Bij langdurige stress blijft de amygdala actief, een soort alarmbel voor acuut gevaar in onze hersenen. Als je huis in brand staat is dat nuttig, maar als het gevaar al lang achter je ligt en het alarm blijft afgaan, kom je niet uit de overlevingsstand. De lagere hersendelen nemen het over en geven primitieve reacties, zoals vechten, vluchten of bevriezen. Binnen traumasensitief onderwijs noemen we dat buiten “je raampje” zijn. Je raampje is de zone waarin je stress goed aankan. Als je langdurige stress ervaart wordt je raampje kleiner en zal je sneller een vecht-, vlucht- of bevriesreactie hebben. Vaak is er daarvoor een trigger geweest: iets wat leerlingen sterk aan hun trauma herinnert. Als leraar kun je het kind helpen weer binnen zijn raampje te komen. Op zo’n moment vindt iedereen iets anders fijn, dus vraag hoe je het beste kunt helpen. De een wil bijvoorbeeld alleen zijn, terwijl de ander het liefst dicht bij jou blijft en weer een ander wil muziek luisteren om te ontladen. Sensitief taalgebruik helpt ook. Zeg bijvoorbeeld niet: “Je hoeft niet te huilen, het is zo over”, maar: “Wat naar dat je dit hebt meegemaakt. Je zult wel bang geweest zijn.”’

‘Pot met water
en glitters maakt
emoties visueel’

En als je een leerling helemaal niet kunt bereiken?
‘Dan kun je helpen door hem weer in het hier en nu te brengen: “Wat zie je?” Als dat niet werkt, benoem je dat zelf: “Je bent in de klas, ik blijf bij je. Je bent veilig.” Richt je vooral op het reguleren van de stress in plaats van op het eventuele probleemgedrag. Kijk ook of er iemand op school is die met de leerling in zijn moedertaal kan praten, want die gebruik je het liefste als je overstuur bent. Soms hoor ik leraren tegen hun leerlingen zeggen: “Kijk me aan als ik tegen je praat.” Terwijl oogcontact stress juist kan verhogen. En zet leerlingen met moeilijk gedrag niet zomaar met een boze blik op de gang. In plaats van een time-out hebben zij juist een “time-in” nodig met een stabiele leraar in de buurt. Blijf zelf kalm en vriendelijk. Praat op een rustige toon en let op je non- verbale mimiek, hier zijn gestreste leerlingen vooral gevoelig voor; talig komt je boodschap minder aan. Zo help je het kind zijn emoties te reguleren. Het is overigens ook belangrijk om goed voor jezelf te zorgen, want de emoties van je leerlingen kunnen jou raken. Praat daarom geregeld met collega’s over wat je meemaakt in de klas.’

Kan de rest van de klas ook als ‘veilig schild’ werken?
‘Structuur, vaste routines en voorspelbaarheid geven alle leerlingen rust, en zijn voor kwetsbare kinderen nog belangrijker. Leer kinderen taal te geven aan hun gevoel. Bij binnenkomst kun je hen bijvoorbeeld al even vragen hoe het gaat. Of gebruik een gevoelsthermometer (zie de leestips), zodat leerlingen zonder taal te gebruiken kunnen aangeven hoe ze zich voelen. Met de hele klas kun je de oefening “stijgen en dalen” doen. Dan vraag je bijvoorbeeld: wie heeft er lekker geslapen? Een paar leerlingen gaan staan, een paar blijven zitten. Zo zien leerlingen ook van elkaar wie het moeilijk heeft en kunnen ze daar rekening mee houden.’

Met welke technieken kun je de veerkracht van leerlingen versterken?
‘Ademhalings- of ontspanningsoefeningen verminderen stress bij alle kinderen en komen voor in veel methodes voor sociaal-emotionele ontwikkeling. Kies dan wel de oefeningen waarvoor je weinig taal nodig hebt, zodat iedereen mee kan doen. Maak ook visueel wat er in je hoofd gebeurt als je overspoeld raakt door emoties. De mind jar is bijvoorbeeld een pot met water, lijm en glitters die je door elkaar schudt: soms voelt je hoofd zo. Als je ’m daarna stilhoudt, zakken de glitters weer. Dan zien kinderen: hé, zo gaat het ook met gedachten en gevoelens, ze komen en gaan. Dat nodigt ze uit om daarover te praten. Zo zijn er meer oefeningen (zie lestips red.).’

Hoe kun je het beste samenwerken met ouders?
‘Het liefst voer je nog voordat de leerling op school komt een intakegesprek met hen. Zo kun je vragen wat het gezin heeft meegemaakt en hoe het nu gaat. Vraag ook wat de ouders nodig hebben, want zij hebben meestal geen sociaal netwerk om op terug te vallen. Soms kun je daarin als school iets betekenen, bijvoorbeeld door naar de juiste instanties te verwijzen. Als taal een probleem vormt, heb je via Global Talk binnen een paar minuten een telefonische tolk aan de lijn. Vraag ook op welke manier ouders contact willen houden: kunnen ze bij e-mail of WhatsApp? Plan regelmatig gesprekken in, waar je ruim de tijd voor uittrekt.’

Welke instanties kun je inschakelen?
‘De LOWAN, die onderwijs aan nieuwkomers ondersteunt, heeft een gratis helpsdesk en een website met speciaal lesmateriaal. Ook bestaat er gratis e-learning, zoals Steun bieden aan vluchtelingenkinderen van Augeo. Zoek ook de expertise van nieuwkomersklassen of taalscholen in de buurt: traumasensitief lesgeven is voor hen dagelijkse kost. En zorg als schoolleiding voor korte lijntjes met partners zoals de schoolarts, wijkagent en naschoolse opvang. Ga het in ieder geval niet helemaal alleen doen.’

Ilse Vlietstra is onderwijsadviseur nieuwkomers en ambulant begeleider in het po. Ze geeft trainingen over traumasensitief onderwijs en werkte mee aan de methode Wereldreizigers voor sociaal-emotionele ontwikkeling (Stichting Pharos). Ze stond 22 jaar voor een nieuwkomersklas. Lees haar lees/lestips.

Dit artikel verscheen in Didactief, mei 2022.

Verder lezen

1 Grootmeester in gedrag
2 Het ligt nooit aan het kind, zegt Horeweg
3 Trauma’s in het vizier