Interview

Streef- of vermijdingsgedrag?

U spreekt over doeloriëntatie, is dat een duur woord voor doel?
‘Nee, een doel is abstracter, iets wat je ooit wilt bereiken. Een doeloriëntatie is je basishouding of mindset bij het verrichten van een taak, bijvoorbeeld een toets of huiswerk. Je kunt grofweg twee houdingen onderscheiden: je wilt leren of presteren. Elk heeft een streef- of vermijdingsvariant: bij leren “ik wil het beter doen dan de vorige keer” of “ik wil het niet slechter doen dan de vorige keer”, bij presteren “ik wil beter presteren dan een ander” of “ik wil niet slechter presteren dan een ander”. Ongeveer 85% van de mensen heeft een dominante doeloriëntatie, een “Dodo”.’

Hoe meet je zoiets?
‘Mijn data komen uit het cohortonderzoek COOL. Daarin zaten onder meer vragenlijsten over doeloriëntaties in klas 3 van vmbo-b tot en met vwo. Ik heb de Dodo’s vergeleken met de rapportcijfers. Dan zie je dat beide vermijdingsdoelen – het niet slechter willen doen dan de vorige keer of dan anderen – leiden tot iets lagere cijfers, dus ook bij leerlingen met een leerinstelling. Daarnaast blijkt streven naar leren, anders dan gedacht, niet beter dan streven naar presteren. Het gangbare idee is: als je wilt leren, span je je meer in, heb je meer vertrouwen in eigen kunnen en haal je betere cijfers. Maar juist de leerlingen die beter willen presteren dan een ander blijken op deze punten iets hoger te scoren. Verschil is wel dat leren om jezelf te verbeteren vaak samengaat met interesse in de stof, bij presteren is de stof bijzaak en beklijft die op de lange termijn wellicht minder.’

Is het onderscheid tussen leren of presteren te vergelijken met intrinsieke of extrinsieke motivatie?
‘Ja. Je instelling of motivatie wordt mede bepaald door het type samenleving en ouderlijk milieu. In landen met veel armoede is presteren in het onderwijs een manier om hogerop te komen, dat stimuleert willen leren en intrinsieke motivatie. Of neem de tijgermoeders die tegen hun kind zeggen: je krijgt op je achttiende een Porsche als je de beste van de klas bent. Dat stimuleert presteren en extrinsieke motivatie.’

Zijn er ook leerlingen zonder dominante oriëntatie?
‘Ja, zij hebben geen mentale set paraat, waardoor ze zich minder kunnen focussen tijdens een taak. Ze vinden daardoor ook nieuwe en uitdagende opdrachten lastig en halen lagere cijfers. Ze lijken een grotere kans te hebben om te zakken voor het eindexamen. Deze groep is het grootst in het vmbo.’

In hogere schoolniveaus zag u meer vermijdingsdoelen. Dat klinkt contra-intuïtief. Wat is uw verklaring?
‘Je zou inderdaad denken: vwo-leerlingen vinden leren juist leuker en zijn zelfverzekerder. Maar naarmate je hoger in het bouwwerk komt, heb je ook meer te verliezen, een grotere kans om af te glijden. Die angst om het slechter dan anderen of de vorige keer te doen, snap ik wel. Maar er kleeft wel een nadeel aan: als je je zwakheden liever verbergt, mis je ook optimale ondersteuning.’

Is het zinnig om in de klas aandacht te besteden aan doeloriëntaties?
‘Aangezien er effecten zijn, ja. Maar ik zou er niet meteen beleid op zetten hoor. Het belangrijkste is dat je leerlingen duidelijk maakt dat hun vaardigheden niet vastliggen en dat iedereen het beter kan doen dan de vorige keer. Uit mijn onderzoek bleek dat de relatie tussen doeloriëntatie en cijfers het sterkst was in havo/vwo. Ik was zelf lang leraar in het mbo, daar merkte ik dat leerlingen vanuit het vmbo weinig zelfvertrouwen hebben en denken dat er voor hen in het onderwijs weinig te halen valt. We moeten hun laten zien dat dit wel zo is.’

Is in het vmbo niet ook de leraar zelf belangrijk voor de doeloriëntatie?
‘Zeker weten! Leerlingen werken hard voor een leraar die ze aardig of inspirerend vinden. Al vermoed ik dat dit over de hele linie, tot en met vwo, geldt.’


Peter Scheltinga, The Dominant Achievement Goal in Dutch Secondary Education. Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, 2019.

Dit artikel verscheen in Didactief, januari-februari 2020.