Onderzoek

Samen naar beter tekstbegrip

Veel leerlingen in het voortgezet onderwijs hebben moeite om hun schoolboekteksten te begrijpen. Dat is problematisch omdat het leren daardoor wordt belemmerd. Om hier verandering in te brengen, is het belangrijk dat problemen met tekstbegrip op tijd worden gesignaleerd en docenten hier actief mee aan de slag gaan. Dat kan door leerlingen in kleine groepjes samenwerkend te laten lezen. Om docenten daarbij houvast te bieden, ontwikkelden de onderzoekers Moeken, Kuiken en Welie SALEVO, oftewel Samenwerkend Lezen in het Voortgezet Onderwijs.

Twee vliegen in één klap
SALEVO is vakoverstijgend. Dat betekent dat het samenwerkend lezen niet alleen kan worden ingezet bij Nederlands, maar ook bij vakken als geschiedenis, economie of scheikunde. Met de aanpak SALEVO lezen de leerlingen namelijk teksten uit hun reguliere schoolboeken. Door dit niet individueel te doen, maar in groepjes van drie, moeten de leerlingen hun gedachten bij de tekst onder woorden brengen. De sterkere lezers zetten daarbij leesstrategieën in, waardoor de zwakkere lezers ontdekken hoe en wanneer deze adequaat kunnen worden toegepast. Zij leren zodoende van elkaar hoe begripsproblemen kunnen worden opgelost en ingewikkelde teksten kunnen worden aangepakt. Volgens een docente aardrijkskunde die al een tijd met SALEVO werkt, sla je zo twee vliegen in één klap: 'Leerlingen verbeteren hun leesvaardigheid en krijgen daardoor een beter begrip van de vakinhoud'.

Samen verantwoordelijk
Een gedeelde verantwoordelijkheid is een vereiste voor een effectieve samenwerking binnen de groepjes. Dit wordt binnen SALEVO gerealiseerd doordat iedere leerling een eigen rol met bijbehorende taken krijgt toegewezen. Zodoende hebben de voorzitter, de denker en de schrijver elkaar nodig om de tekst te analyseren en de opdrachten bij de tekst te maken. Voor veel leerlingen is dat lastig. Bij samenwerken spelen immers niet alleen cognitieve processen een rol, maar is eveneens een scala aan sociale vaardigheden vereist. Zo moeten leerlingen samen beslissingen maken, goed naar elkaar luisteren en op doeltreffende wijze hulp vragen en geven. 'Toch zijn dit vaardigheden waar het beroepenveld tegenwoordig om vraagt,' aldus een docente geschiedenis: 'Dat deze vaardigheden door het samenwerkend lezen worden getraind, moet daarom als winst worden beschouwd.'

De docent als coach
Bij het samenwerkend lezen neemt de docent een rol als coach aan. Voor docenten die normaliter frontaal lesgeven, zal dat wennen zijn. De docente geschiedenis herkent dit: 'Iedere docent is een controlefreak. Dat loslaten vormde voor mij een uitdaging, maar ik zag ook dat de meeste leerlingen die verantwoordelijkheid goed aankonden.' Hoewel docenten de controle dus gedeeltelijk overdragen aan de zelfstandig werkende groepjes, behouden zij de regie. Ze sturen de gesprekken van de leerlingen door tijdens het lezen rond te lopen en begeleiding te bieden bij het leesproces. Daarbij stimuleren ze de leerlingen om zelf tot goede antwoorden te komen. Bijvoorbeeld door vragen te stellen, te wijzen op leesstrategieën of de leerlingen aan te sporen in een andere richting te denken. Naast begeleiding bij het leesproces is het belangrijk dat docenten aandacht schenken aan het samenwerkingsproces. Zo worden leerlingen gestimuleerd om te reflecteren op hun functioneren binnen de groep. Een coachende docent geeft zodoende feedback waarmee de leerlingen zelfstandig verder kunnen denken of handelen.

Vijf tips voor het geven van constructieve feedback

1) Wijs de leerlingen op het doel van de strategieën.

2) Demonstreer klassikaal of groepsgewijs hoe leerlingen hardop kunnen denken.

3) Vraag geregeld door: Waarom is dit zo? Hoe zijn jullie tot dit antwoord gekomen? Welke strategieën hebben jullie gebruikt? Kunnen jullie het gegeven antwoord nog verbeteren/specificeren/inkorten/breder trekken?

4) Houd de samenwerking in de gaten. Houden de leerlingen zich aan hun eigen taken? Luisteren ze naar elkaar? Wordt er effectief hulp gevraagd en geboden?

5) Reflecteer aan het einde van de les op het lees- en samenwerkingsproces. Stel klassikaal een aantal vragen:

o Welke moeilijke woorden kwamen jullie tegen? Hoe hebben jullie de betekenis gevonden?

o Vonden jullie de tekst lastig om te begrijpen? Hoe kwam dit?

o Kun je het geleerde ook in andere situaties gebruiken? Waarom wel/niet?

o Hoe ging het samenwerken in jullie groepje? Wat ging goed en wat ging minder goed?

o Heeft iedereen evenveel inbreng gehad? Waardoor kwam dit?

o Hebben jullie elkaar kunnen helpen bij begripsproblemen? Waarom wel/niet?

----------------------

Het complete lespakket
Rollenkaarten: Tijdens de les krijgt iedere leerling een eigen rol (voorzitter, denker of schrijver) met een bijbehorende rollenkaart. Daarop staan de taken die de leerling gedurende het lesuur moet volbrengen.
Werkblad: Ieder groepje krijgt een werkblad. Daarop staan de opdrachten die de leerlingen voor, tijdens en na het lezen moeten maken. De schrijver heeft als taak de antwoorden op het werkblad te noteren.
Hulpkaarten: Ieder groepje krijgt een boekje met hulpkaarten. Hierop staat uitleg over leesstrategieën, signaalwoorden en tekstverbanden.
Eindopdrachten: Er zijn twee eindopdrachten beschikbaar: een presentatie en een samenvatting. Deze opdrachten zijn aanvullend en kunnen individueel worden gemaakt.
Docentenhandleiding: Voor docenten is een docentenhandleiding beschikbaar waarin het materiaal wordt toegelicht en een lesplan staat beschreven.
Checklist: Voor de docenten is een checklist ontworpen. Hierop staat een aantal punten waaraan een SALEVO-les idealiter voldoet. Deze checklist kan worden ingezet om de eigen lessen te analyseren, maar is eveneens een goed hulpmiddel bij lesobservaties.
Nakijkblad: Om feedback te geven op het groepswerk en het eindproduct van leerlingen, is een nakijkblad ontwikkeld. Dit helpt docenten om het beoordelingsproces te uniformeren en de leerlingen van passende feedback te voorzien.
Voorbeeldfilmpjes: Er zijn verschillende voorbeeldfilmpjes beschikbaar die een beeld geven van een SALEVO- les.

Wilt u de materialen gratis downloaden? Dat kan hier. 

Tekst Niki Moeken, Folkert Kuiken en Camille Welie. Universiteit van Amsterdam/NRO, 2015.
Dit artikel is eerder (ingekort) verschenen in Didactief december 2015.

Lees ook de samenvatting van het NRO.
Gepubliceerd op 14 juni 2016.