Onderzoek

Q&A Nathalie Beekman Geef leerlingen een eigen stem

Je bent je onderzoek gestart vanuit onvrede, begrijp ik?
‘Ja. Er is al langer een debat gaande over wat onderwijs vermag. Mensen als Gert Biesta of René Kneyber wijzen erop dat de balans is doorgeslagen naar controledrift, opbrengstgerichtheid en een te grote nadruk op cognitieve prestaties. Dat werkt deprofessionalisering in de hand. Leraren hebben steeds minder ruimte om echt in te spelen op wat een kind nodig heeft. Ik wilde weer ruimte creëren voor de pedagogische ontmoeting en dialoog tussen leraar en leerling.’

Hoe heb je dat aangepakt?
‘Ik heb een kunst- en filosofielab ingericht in de multiculturele daltonschool Bisschop Bekkers in Groningen. De school wilde graag meer aandacht voor pluraliteit en persoonsvorming, en enkele leraren en de directeur hebben actief meegedacht en meegekeken met mijn actieonderzoek. Gedurende twee jaar hebben we iedere maand een groep van vijftien leerlingen uit groep 6, 7 en 8 één schooldag meegenomen het lab in.’

Wat houdt zo’n kunst- en filosofielab in?
‘We combineren kinderfilosofie, gericht op verwondering en diverse perspectieven, met kunst. Het begint met open vragen, bijvoorbeeld: wie is de baas over je leven? Door er samen over door te praten kom je uit bij denken over denken: waarom denk ik dit eigenlijk? Het is een ontdekkingsreis naar jezelf en anderen. Die gesprekken wisselen we af met korte kunstopdrachten, zogeheten silly assignments. Bij het thema over de baas lieten we kinderen bijvoorbeeld in duo’s werken: eentje was geblinddoekt en de ander tekende iets op zijn rug. De geblinddoekte leerling tekende na wat hij voelde. Na zo’n oefening praten we verder: wie is er nu de baas over de tekening? Ander voorbeeld: “maak een mislukt zelfportret”. Wat zijn de spelregels voor mislukt? Kan iets mooi en lelijk tegelijk zijn? Zo versterken filosofie en kunst elkaar voortdurend. De dag eindigt meestal met een atelier, waarin de kinderen samen iets maken, bijvoorbeeld een gelukssymfonie of een groot schilderij.’

Hoe verhoudt zich dat tot Biesta’s subjectificatie?
‘Veel leraren vinden Biesta interessant, maar hoe geef je zijn filosofie handen en voeten? Ik heb zijn begrip subjectificatie vertaald naar drie stemmen: de authentieke, creatieve en verantwoordelijke stem. Ieder mens is uniek, ieder mens is in staat iets nieuws in de wereld te brengen en ieder mens moet zich verhouden tot de medemens. Het lab lokt die stemmen uit, het geeft kinderen de ruimte om hun stem te ontdekken en te laten horen en te luisteren naar die van anderen. Ik hoorde kinderen, van plusklas-leerlingen tot leerlingen met een rugzakje, de prachtigste dialogen voeren.’

Wat heeft het de leraren gebracht?
‘Reflectie op de eigen praktijk en vooral het idee dat er een alternatief is. Het lab fungeert als een enclave, een plek waar je kunt experimenteren en met een frisse blik kunt kijken naar je onderwijs en je leerlingen. Leraren zagen opeens onvermoede kwaliteiten bij hun leerlingen en waren verbaasd over wat ze konden, wat ze dachten en maakten. Het lab blijft, in de vorm van een binnenschoolse enclave. Daarbij speelt de schooltuin een belangrijke rol, omdat duidelijk is geworden hoe belangrijk natuur is voor leerlingen. Tijdens het lab zaten we vaak in het bos. Waar de spanningsboog in school vijf minuten was, werd dat in de natuur twintig minuten. Kinderen kwamen er tot rust en tot zichzelf, en die aandacht hielden ze vervolgens vast.’

Kunnen andere scholen dit ook oppakken?
‘Ja, je kunt klein beginnen, door elementen te benutten in je lessen. Maar het vraagt wel om een andere pedagogisch-didactische houding. Je bent niet bezig met instructie, je moet echt open filosofische vragen kunnen stellen en weten welke creatieve opdrachten daarop aansluiten. Het beste is het om hier als team mee aan de slag te gaan en je erin te scholen.’

Nathalie Beekman, Ruimte voor polyfonie. Een actieonderzoek naar de betekenis van een kunst- & filosofielab voor de vrije handeling in het onderwijs. Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, 2021.

Dit artikel verscheen in Didactief, december 2021.