Onderzoek

Meer dan goede bedoelingen

Daarover heeft lerarenopleider en onderzoeker James Banks ons al in 1993 handzame adviezen gegeven. In zijn artikel analyseert hij 260 onderzoeken en boeken over multicultureel onderwijs uit de periode 1880 tot 1993. De bottomline: goede bedoelingen zijn niet genoeg.

Tijdgebonden

Wat bedoelen we eigenlijk met multicultureel onderwijs? Banks onderzoekt hoe dit begrip in de loop van de tijd voortdurend verandert. Want de invulling ervan ontstaat altijd in wisselwerking met de maatschappij. In een tijd waarin vrijwel alle Nederlanders Zwarte Piet vanzelfsprekend vonden, maalde niemand om schoolboeken en liedjes met zwarte knechten. Inmiddels zijn die uit vrijwel alle schoolklassen verdwenen.

Banks laat zien dat werken aan multicultureel onderwijs altijd hand in hand gaat met het bevragen van vanzelfsprekendheden en witte verworvenheden. Waarom vinden we het bijvoorbeeld heel normaal om kerstfeest te vieren op school en was er voor het Suikerfeest heel lang geen aandacht? Ook in de Verenigde Staten, zo beschrijft Banks, verschiet het curriculum van kleur om recht te doen aan (de geschiedenis en cultuur van) culturele minderheden. Zijn brede, historische perspectief laat zien dat multicultureel niets van doen heeft met modieus, maar alles met maatschappelijke noodzaak.
Multicultureel onderwijs mag gevoelig zijn voor de tijdgeest, er zijn wel vuistregels voor te geven. Banks beschrijft in zijn reviewstudie enkele dimensies: een divers curriculum met oog voor subjectieve kennis, bewustwording van vooroordelen en stigmatiserende taal, en een open schoolklimaat. Ze vormen een handige meetlat om je onderwijs langs te leggen.

Zolang er blinde vlekken zijn voor bepaalde kennis wordt een divers of multicultureel curriculum lastig. Banks laat zien dat het in de VS lang duurde voordat bijvoorbeeld zwarte of inheemse stemmen uit de geschiedenis een plek kregen in lesstof. Iets vergelijkbaars gebeurde toen Nederland rond 2005 ‘ontdekte’ dat er Marokkaanse soldaten in de Tweede Wereldoorlog hadden gevochten aan de kant van de geallieerden. Dat heeft inmiddels zijn weg gevonden in lesboeken. Het zorgt voor meer herkenbaarheid bij leerlingen: deze geschiedenis of deze les heeft ook met mij te maken.
 

Laat leerling ervaren:
deze les heeft ook
met mij te maken

Westers perspectief: vooroordelen, deficit-denken

Bij werken aan een divers curriculum hoort ook afscheid nemen van het idee dat kennis neutraal, objectief en universeel toepasbaar is. Met een multiculturele bril ligt dat namelijk genuanceerder. Een wingewest voor de een, is voor de ander koloniale uitbuiting. Aan zogenaamd neutrale kennis ligt vaak een wit, westers perspectief ten grondslag. Met kleine aanpassingen (bijvoorbeeld het noemen van een slavenopstand) dan wel het volledig omwerken van een lesonderdeel kan het curriculum veelkleuriger en genuanceerder worden.
 

Sociale noodzaak doet curriculum
van kleur verschieten

Kinderen zijn zich al vroeg bewust van verschillen tussen mensen. Rond hun derde hebben ze zich de (voor)oordelen van volwassenen in hun omgeving al grotendeels eigengemaakt. En dan niet alleen vooroordelen over anderen, maar ook over zichzelf. Zo kunnen leerlingen van kleur last hebben van ‘witte’ vooroordelen. Ze kunnen er al jong van overtuigd raken dat ze ‘toch niet goed genoeg’ zijn en dat witte klasgenoten vanzelfsprekend een hoger schooladvies krijgen of voorzitter van de leerlingenraad mogen worden.
Met het terugdringen en ontkrachten van deze vooroordelen kan de school niet vroeg genoeg beginnen, stelt Banks. Bijvoorbeeld door te zorgen voor divers en niet-rolbevestigend lesmateriaal. En door leerlingen met verschillende achtergronden te laten samenwerken.
 

(Beleids)taal is valkuil, ‘kansarm’
bestendigt soms vooroordelen

Banks wijst verder op de valkuilen van (beleids)taal. Leerlingen uit milieus van kleur bij voorbaat aanduiden als ‘kansarm’ of ‘risicoleerling’ bestendigt vooroordelen. Je kunt anders-zijn bij voorbaat zien als een deficit dat gerepareerd moet worden (zie ook: ons interview met Orhan Agirdag, en zijn artikel Ga weg met die achterstanden) of als een rijkdom die je kunt gebruiken. Taal, zo wil Banks maar zeggen, stuurt de blik en kan stigmatiserend werken.

Een sterke school

In een sterke multiculturele school hebben leraren kennis van andere culturen en staan ze daar open tegenover. Maar daarna wordt het schimmiger, constateert Banks. Onderzoek geeft bijvoorbeeld geen uitsluitsel over de wenselijke samenstelling van een school of klas. Volgens sommige onderzoekers is een ‘zwarte school’ per definitie minder succesvol. Maar uit ander onderzoek blijkt dat hoge verwachtingen, heldere doelen en doelgericht werken ook op deze scholen leiden tot goede leerprestaties.

Gemengde scholen heten het beste te zijn: daar ontmoeten leerlingen elkaar en kunnen ze zich aan elkaar optrekken. Onderzoek van de laatste twintig jaar laat zien dat dit in de praktijk niet altijd zo simpel is. Leerlingen op gemengde scholen zoeken toch vaak aansluiting bij leeftijdgenoten uit vergelijkbare milieus. Mengen vergt concrete acties van de school.

Dat was dertig jaar geleden ook al de boodschap van Banks. Multicultureel onderwijs, waarin elke leerling zich gehoord en gezien voelt en daardoor beter leert, vraagt om een continue inzet en de bereidheid je te verdiepen in andere culturen. In plaats van ‘zo hebben we het altijd gedaan’, draait het om het durven bevragen van eigen vooroordelen en vanzelfsprekendheden. Een bruine babypop in de poppenhoek of een voorleesboek met heldin van kleur is een klein gebaar met groot effect. Het helpt als leerlingen zichzelf terugzien in het lesmateriaal, niet als de uitzondering, maar als een van de degenen die erbij hoort. Of zoals Banks stelt: multicultureel onderwijs is geen los lesje, maar moet de school doordesemen.
 

Dit artikel verscheen in Didactief, januari/februari 2021.

Verder lezen

1 Ideologie en feiten
2 Ga weg met die achterstanden
3 Werk maken van gelijke kansen