Decennia van neoliberaal rendementsdenken hebben van het onderwijs een rechte, resultaatgerichte schoolgang gemaakt en de ruimte voor alternatieven dichtgemetseld. Kan het Duitse ideaal van Bildung daar verandering in brengen? Begin april verschijnt een publieksversie van mijn onderwijsfilosofisch proefschrift. Ik graaf daarin vergeten ideeën op van Forster, Böhmer en Schlegel. Juist van de radicale romantici kunnen we leren hoe een werkelijk kritisch denken kan ontvlammen, hoe schrijfonderwijs bevrijd kan worden uit het keurslijf van rechtlijnige opstellen en hoe leerlingen zichzelf kunnen vormen, in plaats van vervormd te worden.
Het was 2015 en in de vijfde klas van het vwo lazen we de Franse filosoof Foucault, die onderzocht hoe macht werkte in gevangenissen en inrichtingen en hoe mensen gedisciplineerd werden. De opdracht voor de leerlingen was om de begrippen van Foucault toe te passen op hun eigen school: kun je het leerlingvolgsysteem, de uitstuurregels of het inspraakrecht duiden als een machtspraktijk en hoe ben jij daardoor gevormd?
Er was ook een groepje dat zich bezighield met wat Foucault de ‘disciplinering van de ruimte’ noemde: de invloed van het gebouw. De leerling die daarover presenteerde, kwam met een onthutsend inzicht. ‘Ik had geen idee hoeveel er is, dat niet eens meer in mijn hoofd opkomt om in de schoolgang te doen.’ Wat hij bedoelde ging verder dan zelfbeheersing: hij had geleerd om de gedachte om in die gang te zingen of te dansen al te onderdrukken, vóórdat die kon opkomen.
Dat was wat hij zich realiseerde. Het leverde een zinderend klassengesprek op, over disciplinering en vrijheid en over de vraag of je op school gevormd of vervormd wordt. Sommige lessen blijven nog lang nagalmen in je hoofd, maar deze werd het startpunt van een heel promotieonderzoek.
Achteraf gezien was 2015 ook hét jaar van Bildung, dat vorming of zelfontplooiing betekent. Er zit een lange Duitse traditie achter, vaak geassocieerd met Goethe en Wilhelm von Humboldt. Bildung staat kort gezegd voor datgene wat onderwijs meer is (of meer zou moeten zijn) dan de overdracht van kennis en het trainen van vaardigheden. Dat oude Bildungsideaal maakte een comeback en 2015 was het hoogtepunt: toen sprong de vonk over naar de politiek en pleitte minister Bussemaker voor ‘Bildung, betrokkenheid en burgerschap’.
Bildung voor heroriëntatie onderwijs
Bildung werd een panacee, een heroriëntatie van het onderwijs maar ook van de hele cultuur, een antwoord op neoliberalisme, rendementsdenken en polarisatie. Kortom: een utopie voor een post-utopische tijd, een alternatief voor een tijd waarin de meeste alternatieven over hun houdbaarheidsdatum waren.
Toch was het wonderlijk, dat politieke enthousiasme voor het Bildungsideaal. Was de kritiek op Goethe en Humboldt niet juist dat ze individualistisch waren geweest en met hun rug naar de politiek hadden gestaan? Was een meer politiek betrokken vorm van Bildung denkbaar en was dat niet wat er in die lessen over Foucault gebeurde? Zo werd mijn onderzoek naar Bildung, politiek en burgerschap vanzelf ook een onderzoek naar de denkbaarheid van alternatieven. Want die opmerking over de schoolgang kun je uitvergroten: hoeveel is er dat al niet eens meer in ons opkomt om te doen in de politiek, in de economie, in de pedagogie, in de wetenschap? Hoeveel ruimte om anders te denken hebben we zelf nog?
Een van de grootste verrassingen voor mij kwam na vier jaar graven in Duitse bibliotheken. Wat ik ontdekte was dat die politiek betrokken Bildung die ik zocht er van meet af aan geweest was. Ze was alleen met kracht onderdrukt en weggepoetst uit de geschiedenisboeken. Mijn boek reconstrueert dat er rond 1790 minstens twee Bildungsfilosofieën lijnrecht tegenover elkaar stonden. Aan de ene kant stond Georg Forster, ontdekkingsreiziger, schrijver, vriend van Goethe, maar ook revolutionair. Aan de andere kant Humboldt, de filosoferende edelman die een humanistisch Bildungsideaal op Griekse grondslag ontwikkelde met uitgesproken antirevolutionaire doelen.
Humboldt vergeleek Bildung met de transformatie van een rups: geleidelijk, op een natuurlijke manier en zonder revolutionaire schokken. Bovendien kwam het allemaal uit het ik, zoals die rups zijn draad spon en uiteindelijk veranderde in een mooie vlinder. Forster verwierp die klassieke idealisering van individuele Bildung, omdat die uitsluitend voor een elite was weggelegd. In de samenleving waren er volgens Forster miljoenen rupsen, maar slechts een klein aantal schopte het tot vlinder en vloog de lucht in. De rest was gedoemd om zijn hele leven te kruipen. Het was tijd voor revolutie.
Bildung was voor Forster alleen de moeite waard als ze gepaard ging met radicale maatschappelijke verandering. Hij schreef over de Franse Revolutie als een vorm van Bildung, kreeg een leidende rol bij een kortdurende Duitse revolutie in Mainz en trok daarna naar Parijs. Reden genoeg voor de Duitsers om hem te veroordelen en daarna grotendeels te vergeten. ‘Laat het aandenken aan Forster op de rommelzolder verstoffen,’ werd er aan het einde van zijn leven gezegd. Zijn voormalige vriend Humboldt schrapte alle verwijzingen naar Forster uit zijn werk en verbrandde alle brieven. Als hij in de negentiende eeuw nog werd genoemd, was het als een landverrader, terwijl Humboldt werd geëerd als de grondlegger van Bildung.
Desondanks stond Forster aan het begin van een alternatieve Bildungstraditie, die van de radicale romantiek, zoals ik in mijn boek laat zien. Een sleutelfiguur in die traditie is in de eerste plaats de schrijfster Caroline Böhmer. Ze koos er uit vrijheidsliefde voor om ongetrouwd te blijven en om Forsters revolutie in Mainz te steunen. Later stond ze aan de bakermat van de Frühromantiker in Jena. Caroline had weer een grote invloed op de jonge Friedrich Schlegel, die ook vond dat er in Duitsland een politieke revolutie nodig was.
Door beelddenken rechtlijnigheid doorbreken
Net als Forster is ook Böhmer lang verguisd en vergeten. Hun namen duiken begin twintigste eeuw weer op in het werk van een andere romantische denker, Walter Benjamin. Hun Nachleben, hun receptie, illustreert de stelling van Benjamin dat de geschiedenis wordt geschreven door de overwinnaars. Het is hard nodig om die geschiedenis tegen de haren in te borstelen.
De schoolgang is een allegorie, een beeld dat het rechtlijnige, dwingende en resultaatgerichte karakter van het huidige onderwijs uitdrukt. Maar als beeld opent het ook een alternatief: juist het beelddenken dat de romantici ontwikkelden schept een mogelijkheid om die rechtlijnigheid te doorbreken, om anders te spreken en te denken, volgens de letterlijke betekenis van het Griekse allegorein. Iets dergelijks geldt ook voor mijn eigen studie van die romantici: ik laat zien hoe sterk de tendens nog is om radicale alternatieven uit te sluiten, maar breng dat andere denken ook in praktijk door de geschiedenis drastisch te herschrijven.
Joris Verheijen is filosoof en historicus en geeft filosofie op een gymnasium. Revolutie in de schoolgang is een bewerking van zijn met een cum laude bekroonde proefschrift.
Bressen slaanAan het slot van mijn boek beargumenteer ik hoe in de geest van de radicale romantiek andere manieren van toetsen, een ander schrijfonderwijs, andere manieren van spreken over politiek gevoelige onderwerpen en een ander kritisch denken mogelijk zijn. Dat is nodig, als we het onze kinderen gunnen om bressen te slaan in de gang die wij voor ze hebben gebouwd en hun eigen zijwegen in te slaan. Omwille van henzelf en omwille van ons allemaal.
|
Dit artikel is verschenen in Didactief van maart 2025.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
