Onderzoek

Je inleven in een leerling levert veel op

Empathie gaat over het vermogen om je in te kunnen leven in de ander en die ander te 'zien' zoals hij* zich op dat moment echt voelt, om vervolgens vanuit dat perspectief te proberen met hem mee te leven (Keenan, 2009). Als kind leer je empathie ontwikkelen door zelf empathie te krijgen of er getuige van te zijn. Doordat je ouders zich empathisch opstellen en jou als jong kind voorzien in je sociale behoeften ontwikkel je zelf empathisch vermogen. Wie als kind ervaart dat zijn medemensen – met name zijn ouders – niet op zijn gevoelens ingaan, zal op zijn beurt nauwelijks emotionele resonantie ontwikkelen.

Empathie in de klas
Empathie ligt aan de basis van alle intermenselijke relaties, het is de smeerolie in de interpersoonlijke communicatie. Ons vermogen tot empathie bepaalt hoe we met anderen om gaan. Zonder empathie ontstaan misverstanden en onbegrip, met alle mogelijke gevolgen en fricties van dien.

Empathie in de klas is belangrijk, daar zijn we het met elkaar over eens. Immers, volgens de eerste twee van de zeven competenties voor goed docentschap (Wet op de Beroepen in het Onderwijs, 30 juni 2004) is iedere docent zowel 'interpersoonlijk' als 'pedagogisch' competent. Daarmee onderschrijft hij in feite dat hij zich bewust is van zijn eigen houding en gedrag, en van de invloed daarvan op leerlingen. En dus lijkt het op de agenda zetten van empathie als aandachtsgebied binnen het onderwijs voor de docent op het eerste gezicht niets nieuws te brengen. Of toch?

Aandacht en ruimte
Rogers gaf het in zijn boek 'Mens worden' al aan (Rogers, 1961, 1989): Empathisch reageren vraagt van wie er mee aan de slag wil boven alles om aandacht en ruimte. Oprechte aandacht voor de ander – in dit geval de leerling - en ruimte in tijd en bereidheid om die leerling te 'ontmoeten'. Maar veel meer nog vraagt het om aandacht voor het eigen gedrag in de interpersoonlijke communicatie. Aandacht in de vorm van reflectie en introspectie, vormgegeven in bijvoorbeeld intervisie. Hoogleraar en psychiater Siegel besteedt er in zijn boek De Mindful therapeut expliciet aandacht aan (Siegel, 2010): alleen door naar binnen te keren kan iemand er achter komen door welke innerlijke overtuigingen en gedachten zijn interpersoonlijke communicatiestijl geleid wordt. Alleen door introspectie weet een docent wie hij net daarvoor in het gesprek is tegen gekomen: de leerling of zich 'zelf'.

Het gezichtspunt van de leerling
Maar met reflectie, aandacht, ruimte en aanwezigheid in het 'hier en nu' zijn we er nog niet. Empathie vraagt van de docent namelijk ook nog om een open houding, waarbij de boodschap van de leerling niet alleen aangehoord wordt, maar er ook echt naar geluisterd wordt. Waarbij de docent alles in het werk stelt om datgene wat gezegd wordt te begrijpen en ervaren vanuit het gezichtspunt van de leerling. Want alleen dan ontstaat er een mogelijkheid om op een dieper, meer wezenlijk niveau contact met elkaar te krijgen (Palmer, 2005).

Empathie vraagt anders gezegd om oordeel-loos luisteren en meevoelen, een basisonderdeel van de 'geweldloze communicatie' (Rosenberg, 2003). Waarbij de docent zijn eigen visie op de situatie of het gedrag van de leerling voor even durft los te laten en hij de gevoelens en emoties van die leerling aanvaardt zoals ze zijn, zonder ruis op de lijn. Ruis, die ontstaat door vooroordelen, meetlatten en aannames met betrekking tot hoe een leerling is, zich gedraagt of zou moeten gedragen.

Kosten en baten
Dat vraagt zo op het eerste gezicht wel om enige persoonlijke investering. In tijd en bereidheid. En zo lijken de kosten – aandacht, ruimte, zelfreflectie en het tijdelijk los laten van de eigen visie - voor de baten uit te gaan. Want baten zijn er zeker. Het je inleven in de leerling levert ook een heleboel op. Naast volgens sommige deskundigen (Schalavitz, 2010) geluk, vreugde en een verbeterde relatie levert het in ieder geval ook meer inzicht op in welke fase van ontwikkeling een leerling zich bevindt. Hoe beter een docent zich in een leerling kan inleven, hoe beter hij kan inschatten waar de leerling mee verder kan.

Maar het gaat wellicht nog verder dan dat. Volgens leiderschapsdeskundige Covey (Covey, 2008) gaat empathie hand in hand met het verhogen van de productiviteit en de kwaliteit binnen organisaties. Door echt te luisteren leg je een basis voor vertrouwen, wat vervolgens weer een positief effect heeft op het te behalen rendement, zo is de analyse van Covey. De gedachte dat empathie geen 'soft geknuffel' is, maar ook daadwerkelijk kan bijdragen aan het verhogen van de leerprestaties lijkt vanuit deze visie interessant om te onderzoeken.

Intervisie en introspectie
Het kabinet heeft met de diverse onderwijspartijen in het Nationaal Onderwijsakkoord (Ministerie van Onderwijs en Wetenschap & Stichting van het Onderwijs, 2013) afgesproken de komende periode nadrukkelijk tijd en geld beschikbaar te willen stellen voor de professionalisering van de docent. Met daarin in het bijzonder aandacht voor vermindering van de werkdruk en ruimte voor intervisie. De tijd voor introspectie en reflecterende vragen over de eigen communicatiestijl lijkt dus gemaakt. Het is aan de docent om te besluiten of empathie als thema voor professionele groei hierbij aandacht behoeft.

*Waar in de tekst 'hij' wordt gebruikt kan ook 'zij' gelezen worden.

Tekst Lisette Bastiaansen, free-lance docent communicatieve vaardigheden en studieloopbaanbegeleider bij Fontys Hogeschool Communicatie. Daarnaast doet zij de Master Pedagogiek in Nijmegen.

Literatuur

CNV Onderwijs (7 juni 2013). Onderzoek naar werkdruk en taken. Geraadpleegd op 10 november 2013.

Covey, M. (2008). De snelheid van vertrouwen. Dat wat alles verandert. Amsterdam: Uitgeverij Business Contact.

Keenan, T., & Evans, S.(2009). An introduction to child development. London: Sage Publications Ltd.

Ministerie van Onderwijs en Wetenschap & Stichting van het Onderwijs (19 september 2013). Nationaal Onderwijsakkoord: de route naar geweldig onderwijs.

Onderwijsraad (2013). Een smalle kijk op onderwijskwaliteit, de stand van educatief Nederland.

Overheid.nl. Wet op de beroepen in het onderwijs. Geraadpleegd op 20 november 2013.

Rogers, C. (1961,1989). Mens worden. Een visie op persoonlijke groei. Boston: Houghton Mifflin Harcourt.

Rosenberg, M. (2006). Geweldloze communicatie. Ontwapenend en doeltreffend. Rotterdam: Lemniscaat.

Palmer, P. (2005). Leraar met hart en ziel. Over persoonlijke en professionele groei. Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff.

Pek. A. (2005, december). Inlevingsvermogen, voelen wat de ander voelt. Geraadpleegd op 10 november 2013.

Verkuyl H. & Korthagen, F. (1999). 'Kom je leerlingen tegen of jezelf? Reflectie op de beroepsidentiteit als essentieel onderdeel van de lerarenopleiding'. VELON tijdschrift voor lerarenopleiders, 21/3, 19-29.

Schalavitz M., & Perry B. (2010). Het liefdevolle brein. Waarom empathie zo belangrijk is. Leiden: Scriptum.

Siegel, D. (2011). De mindful therapeut. Een gids voor mindsight en neurale integratie. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds.

Wikepedia. Empathie. Geraadpleegd op 6 november 2013.