‘In de Ligusterlaan, op nummer vier, woonden meneer en mevrouw Duffeling’. De stem is behoorlijk robotachtig, maar liefhebbers zullen de tekst die uit de computer klinkt snel herkennen. Het is een passage uit Harry Potter die door de Ni-je Veste school in Groenlo schalt. Met dank aan Kurzweil, een softwarepakket dat teksten inscant en vervolgens omzet in spraak. Op het computerscherm loopt intussen, net als in een karaokebar, een kleurbalkje mee dat aangeeft op welk punt de voorleesstem is aanbeland. Want dat is de bedoeling van dyslexiesoftware als Kurzweil: kinderen met leesproblemen de tekst die ze lezen tegelijkertijd te laten horen.
Digitale hulpmiddelen rukken op in het onderwijs. Terwijl digiborden inmiddels behoorlijk ingeburgerd raken in het klaslokaal, komen er ook steeds meer toepassingen voor passend onderwijs op de markt. Niet voor klassikaal gebruik, maar toegesneden op leerlingen die speciale zorg nodig hebben.
Kennisnet stimuleerde de afgelopen jaren met diverse regelingen praktijkonderzoek naar toepassingen voor het speciaal onderwijs (zie kader 1). Zo konden scholen van de in Arnhem en omstreken actieve scholengroep Delta, waartoe ook de Ni-je Veste behoort, onderzoeken wat voor effect Kurzweil heeft op de leesmotivatie van dyslectische kinderen (zie kader 2). Op twaalf scholen hielden in totaal 58 leerlingen in een logboek hun ervaringen met het programma bij. Op zeven andere scholen van Delta werden ter controle kinderen gemonitord die er niet mee werkten.
De resultaten zijn bemoedigend, maar verwacht geen wonderen. Net zoals je van een leesbril geen betere ogen krijgt, helpt Kurzweil kinderen niet van hun dyslexie af. Het is een zogeheten compenserend hulpmiddel dat, als een prothese, een gebrek ondervangt maar niet verhelpt. Jeanette Smalen, intern begeleider op de Ni-je Veste, ziet dat dyslectische kinderen er zelfstandiger van worden. ‘Kinderen met dyslexie krijgen vaak de lesstof voorgelezen door hun ouders en leraren. Met Kurzweil kunnen ze op elk moment van de dag zelf aan de slag en zijn ze niet meer zo afhankelijk van anderen. Dat is goed voor hun eigenwaarde en zelfvertrouwen.’
Leidt die verhoogde motivatie ook tot betere cijfers? Dat is moeilijk te zeggen. Het onderzoek op de Delta-scholen liet zien dat kinderen die met Kurzweil werken, lezen leuker vinden dan kinderen die dat niet doen. Een link met hun toetsresultaten is echter niet gelegd. Annelies Wiggers, die het Kurzweil-project op de Delta-scholen opstartte, denkt niet dat het programma voor spectaculair hogere cijfers zorgt. ‘Dat was ook niet onze verwachting. Het gaat erom dat dyslectische kinderen met een verbeterde werkhouding meer kans hebben om bij te blijven. Dyslexie kan heel ontmoedigend zijn voor jonge kinderen. Dankzij Kurzweil haken zij minder snel af.’
Jeanette Smalen wijst erop dat dyslexiesoftware op verschillende manieren nuttig kan zijn. Soms is het een opstapje naar zelfstandig lezen. ‘Zo’n leerling werkt er misschien een half jaar mee, maar dat heeft dan toch zin.’ Smalen kent ook een meisje dat zo enthousiast was dat ze zelfs haar Cito-eindtoets met Kurzweil heeft gemaakt. Ze ziet hoe leerlingen met leesproblemen door het werken met het programma naar elkaar toetrekken. ‘Maar vergis je niet. Sommige kinderen met dyslexie moeten weinig van Kurzweil hebben. Die wennen nooit aan die robotstem.’
Op de Ni-je Veste zijn inmiddels tien werkplekken voor Kurzweil. Hoe effectief worden die benut? Smalen is tevreden over het aanbod van de bibliotheek, dat leesboeken, de Cito-reeks voor begrijpend lezen, maar ook de teksten van Nieuwsbegrip bevat. Wel denkt ze dat er nog meer uit het programma te halen valt. Er kunnen bijvoorbeeld ook opstelopdrachten mee gemaakt worden, waarbij een leerling een woord dat hij intikt meteen hardop hoort. Spelfouten vallen dan sneller op. Smalen kent scholen waar leerlingen die zo werken na verloop van tijd betere opstellen gaan maken, met langere zinnen. Ook iets voor haar eigen school?
Op termijn wel, hoopt Smalen. ‘Dankzij het Kurzweil-project werken we nu heel gestructureerd. We evalueren elk jaar wat we hebben bereikt en wat voor doelen we ons stellen. Ik wil graag aan de slag met die opstelfunctie.’
Zo verwacht Smalen dat het potentieel van Kurzweil beter benut gaat worden. Docenten spelen daarbij een cruciale rol. Zijn die enthousiast? ‘Dat wisselt. Sommige leraren pikken het snel op, anderen moet ik er zo nu en dan weer aan herinneren dat we dit in huis hebben.’ Al gebeurt dat soms ook door de leerlingen. Smalen vertelt dat het veel uitmaakt als de kinderen elkaar enthousiast maken. Ze stimuleert dat door leerlingen die Kurzweil al kennen in te zetten bij de instructie van nieuwkomers. En soms gaan die dan zelfs de leraren uitleggen wat het programma allemaal kan. ‘Ze zijn er zo handig mee.’
Naarmate ict-gebruik verder groeit, wordt helder dat toepassingen soms behalve leuk ook educatief zijn. Commerciële programma’s bijvoorbeeld blijken - onbedoeld - in het (speciaal) onderwijs goed bruikbaar.
Kinect is de droom van veel leerlingen: videogames op school! Met deze spelcomputer kunnen door middel van lichaamsbewegingen videogames worden gespeeld. Het kan worden gebruikt om de conditie en motorische vaardigheden van kinderen met lichamelijke beperkingen te verbeteren. Een sensor registreert elke beweging en zet die om in een beweging binnen de videogame. Er bestaan onder andere dans-, sport- en fitnessgames voor. Fysiotherapeuten van mytylschool De Ruimte in Bergen hebben met Kinect gewerkt en signaleerden een positief effect op motivatie, evenwicht en conditie van hun leerlingen.
Tiktegel is een robuust digitaal speelbord. Kinderen maken opdrachten door speelstukken op het bord te plaatsen en te verschuiven, waar met geluid en lichteffecten op gereageerd wordt. Met het digitale spelbord kunnen reken-, taal- en cognitieoefeningen gemaakt worden die zowel in vorm als in moeilijkheidsgraad zeer verschillend zijn. Dat kwam goed van pas op de Bernardusschool voor zeer moeilijk lerende kinderen in Den Haag, waar grote capaciteitsverschillen tussen de leerlingen bestaan. Een deel van de onderzoeksgroep kon zelfstandig met Tiktegel werken, zodat de leerkracht meer aandacht kon besteden aan de overige leerlingen.
Met Classroom Suite is een serie oefenvormen ontwikkeld voor leerlingen van Mariëlla, een school in Vught voor kinderen met een auditieve/communicatieve en verstandelijke beperking. Het doel van het experiment was om de woordenschat en motivatie van de betrokken leerlingen te verbeteren, wat bij het merendeel van hen is gelukt. De leerlingen op Mariëlla verschillen zo in wat ze kunnen dat er veel behoefte is aan maatwerk. Dat kan met Classroom suite; er werden opdrachten ontwikkeld die allemaal aansloten bij het thema van die lesperiode, maar qua niveau konden worden aangepast aan de individuele leerling.
Zie voor meer informatie de rapportage Experimenteren in het Speciaal Onderwijs – EXSO van Kennisnet.
Annelies Wiggers is hoofd ict en onderwijs bij het Community Learning Center in Arnhem. Zij begeleidde een onderzoek naar het effect van Kurzweil op de leesmotivatie van dyslectische leerlingen op twaalf basisscholen van scholengroep Delta. Inmiddels werken veertien Delta-scholen met het programma.
‘De kracht van ons project is dat we bepaalde zaken bovenschools geregeld hebben. Als een school zelfstandig aan de slag gaat met een ict-toepassing, lukt het niet altijd die toepassing effectief in te zetten. Daarom hebben wij met Kurzweil op één school een pilot van een jaar gedaan en goed gekeken naar wat er aan ondersteuning nodig is. Er moeten bijvoorbeeld teksten worden ingescand. Dat kostte ouders en leraren veel tijd. Nu wordt het nieuwe materiaal centraal ingescand en via een netwerk voor alle aangesloten scholen beschikbaar gemaakt. We hebben ook een ict-onderwijsbegeleider die gespecialiseerd is in de onderwijskundige toepassing van Kurzweil en er zijn instructierondes voor leraren en leerlingen geweest. Verder komen de Kurzweil-coördinatoren van elke schoollocatie drie à vier keer per jaar samen. Dan komen er vragen aan bod waar iedereen tegen aanloopt, zoals vanaf welke groep beginnen we ermee? Laten we Cito-toetsen voor begrijpend lezen met Kurzweil maken of niet? Gebruiken we wel alle mogelijkheden? Zo hoeft niet elke school opnieuw het wiel uit te vinden.’
‘Er bestaan nu mooie softwarepakketten, maar met een goed programma ben je er niet. Een school moet zich afvragen hoe het in het schoolplan past. Wat wil ik ermee? En hoe evalueer ik dat? Dat hebben scholen niet altijd goed op een rijtje. Kurzweil is bijvoorbeeld best duur en op een school met weinig dyslectische kinderen zijn de kosten per leerling dus hoog. Misschien kun je dat geld beter anders investeren. Denk niet: Dit pakket heeft ons veel geld gekost, dus er moeten zo veel mogelijk leerlingen mee werken. Dat klopt niet. Kurzweil heeft een hele specifieke doelgroep en is zelfs daarbinnen niet voor iedereen even geschikt.’
‘Een ict-hulpmiddel is nooit voor alle leerlingen even effectief. Dat is niet erg, maar een school moet dat wel beseffen. Het is verleidelijk om te denken: Wat een mooi programma, daar ga ik mee aan de slag. Maar dat is de verkeerde volgorde. Een school moet zich eerst afvragen: Waar hebben wij precies behoefte aan? En van daaruit verder gaan.’
'Ict-hulpmiddel nooit voor ieder kind even effectief’
Dit artikel verscheen in de special Ict in de praktijk. Deze special is gemaakt in opdracht en met financiële bijdrage van Kennisnet.
1 ICT
11-06-2012
19-03-2010
20-06-2012
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven