Interview

'Hoe leer je leerlingen na te denken over hun leerproces?'

Even ons geheugen opfrissen: wat zijn ook alweer metacognitieve vaardigheden?
'Simpel gezegd betekent het dat je kunt nadenken over je eigen leerproces en dat proces kunt sturen: wat kan en begrijp ik wel en wat niet? Waar moet ik nog aan werken en hoe kan ik dat het beste doen? Het gaat ook om planning: het kunnen inschatten wat het belangrijkste doel van een leertaak is en hoeveel tijd je daarvoor nodig hebt. Na afloop moet je jezelf kunnen evalueren: wat ging goed en wat moet ik de volgende keer anders doen? Als een leerling die vaardigheden beheerst, is hij minder afhankelijk van een leerkracht.'

Dat klinkt als een tovermiddel.
'Dat is een groot woord. Maar metacognitieve vaardigheden hebben een toegevoegde waarde boven intelligentie. Onderdeel van mijn onderzoek was een review van 95 studies naar het effect van metacognitie en herhalen op leren. Daaruit kwam naar voren dat het inzetten van metacognitieve vaardigheden altijd een effectieve leerstrategie is. Bovendien is er ook een langetermijneffect: leerlingen gaan er beter door leren. Herhalen is voor de ene taak wel effectief, bijvoorbeeld bij woordjes leren, bij de andere niet. Wie goed is in metacognitie, weet precies wanneer het handig is om welke strategie te gebruiken.'

Het is dus zaak om leerlingen te trainen in die vaardigheden?
'Jazeker. Leerkrachten vinden het alleen lastig om leerlingen te helpen die vaardigheden te ontwikkelen. Ze zijn ook een beetje ongrijpbaar: als je ze beheerst, gebruik je ze onbewust en snel, in fracties van seconden. Metacognitie is absoluut iets anders dan intelligentie, maar sterkere leerlingen hebben vaak ook goede metacognitieve vaardigheden. Hamvraag is dus hoe je zwakkere leerlingen die vaardigheden kunt aanleren, want juist zij hebben er baat bij.'

Je hebt daarvoor een leerkrachttraining ontwikkeld. Wat behelst die?
'We hebben leerkrachten bewust gemaakt van metacognitieve vaardigheden en hoe ze kunnen zien welke leerlingen die wel of niet beheersen. Dat hebben we gedaan in de context van begrijpend lezen: wie snapt een tekst wel of niet? Zelf hebben we leerlingen bevraagd welke strategieën ze tijdens het lezen toepassen en die resultaten teruggegeven aan hun leerkrachten. Sommige leerlingen zeggen de tekst te snappen, maar dat klopt niet altijd. Andere leerlingen zeggen: ik snap er niets van. Beide groepen scoren een onvoldoende, maar ze hebben verschillende vormen van hulp nodig. De eerste groep moet leren om realistischer te kijken naar het eigen kunnen. De tweede groep kun je leesstrategieën aanreiken.'

Gingen leerlingen beter leren?
'We vonden helaas geen verschillen tussen onze experimentele en controlegroep. Ik denk dat het aan onze training ligt. Je moet leerkrachten toch intensiever begeleiden dan wij gedaan hebben. We zagen dat leerkrachten de vertaalslag naar de klas heel moeilijk vonden. Tijdens de training deden ze het goed, maar in de les hielden ze vast aan hun eigen methode. Daardoor was er minder effect dan we aanvankelijk hoopten.'

Heb je desondanks tips voor leerkrachten?
'Het begint met meer inzicht krijgen in verschillen tussen leerlingen, ontdekken waarom ze het fout doen. Verder zie ik in methodes wel aandacht voor leesstrategieën, maar die lijken vaak een doel op zich. Bij het maken van een samenvatting is het belangrijk om leerlingen uit te leggen waarom dat nodig is en waarom ze dan de tekst beter zullen begrijpen. Als je een zin niet snapt, is het handig om even terug te lezen in de tekst. Maar als je de hele tekst niet snapt, heb je aan die strategie niets. Modeling is heel belangrijk: denk als leerkracht hardop en verhelder zo je eigen denk- en leesproces. Vertel bijvoorbeeld dat je van tevoren bedenkt wat je zelf al weet over het thema van een leestekst.'

Wat heb je als onderzoeker geleerd?
'Dat het in theorie soms anders lijkt dan in de praktijk. Op een school zijn er zo veel praktische dingen waar je als onderzoeker in eerste instantie geen oog voor hebt. Daar probeer ik nu meer rekening mee te houden.'

Anouk Donker, Towards Effective Learning Strategies. Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen/TIER, 2015.

Dit artikel is verschenen in de rubriek Onderzoek Kort van Didactief (November 2015).