Voor uw promotieonderzoek interviewde u op negentien islamitische scholen ruim zeventig leraren en schooldirecteuren. Wat voor beeld van het islamitisch onderwijs rijst er uit al die gesprekken op? Hoe geven deze scholen vorm aan hun identiteit?
'Dat gebeurt grofweg op twee manieren. Enerzijds zijn er scholen met wat ik een gesloten schoolconcept noem. Daar ligt veel nadruk op uiterlijkheden als het dragen van de hoofddoek en worden er aanpassingen gedaan in het onderwijs als dat wringt met islamitische gebruiken. Denk aan gescheiden gymmen, aangepast teken- en muziekonderwijs en seksuele voorlichting. Daarnaast zijn er islamitische basisscholen met een open schoolconcept. Die passen het onderwijs inhoudelijk minder vaak aan.'
'Ook doen ze veel moeite om richting ouders en kinderen het belang te verduidelijken van onderwijsdoelen die gezien de islamitische identiteit van de school gevoelig kunnen liggen. Het tekenen van levende wezens bijvoorbeeld. Steeds meer islamitische basisscholen hebben dat op het lesprogramma staan en onderbouwen dat onder andere met het argument dat kinderen door een menselijk lichaam te tekenen hun eigen lijf beter leren kennen. Dat past in de trend, het open schoolconcept is in opkomst. Dertig jaar geleden, toen de eerste islamitische basisscholen werden opgericht, was de hoofddoek vrijwel overal verplicht voor alle vrouwelijke personeelsleden en leerlingen. Nu is de hoofddoek nog steeds gewenst, maar is er tegelijkertijd op veel scholen ruimte om die niet te dragen. Uiterlijkheden opleggen, daar gelooft men steeds minder in.’
U houdt zich al lang bezig met de islam. Waar komt die interesse vandaan?
‘Begrijpen wat anderen bezighoudt, dat heeft me van jongs af aan gefascineerd. Als basisschoolleerling organiseerde ik al een excursie naar een moskee. Ook bij mijn studies geschiedenis en religiewetenschappen heb ik me intensief met de islam beziggehouden. Het is goed als er meer experts komen die met professionele distantie naar de islam kunnen kijken. Het debat is nu vaak zo emotioneel. Sommige politici roepen openlijk dat alle islamitische scholen gesloten moeten worden.'
'Ik sta zelf ook op een basisschool voor de klas en weet dat je als leraar soms alle zeilen moet bijzetten om zo goed mogelijk les te geven. Het lijkt me enorm zwaar als dan ook nog het bestaansrecht van je school in twijfel wordt getrokken. Ook in de media wordt heel onevenwichtig over islamitische scholen bericht, met bovenmatig veel aandacht voor misstanden. Ik hoop met mijn proefschrift voor meer nuance te zorgen.’
U schrijft dat er op islamitische scholen meer niet-islamitische leerkrachten werken. Dat zullen vast niet veel mensen weten.
‘Er is inderdaad veel onwetendheid. Ik spreek mensen die denken dat er op een islamitische school alleen Arabisch wordt gesproken. Niets is minder waar. Deze scholen zijn veel Nederlandser dan men denkt. Uit de interviews die ik gehouden heb, blijkt dat de meeste islamitische scholen heel bewust proberen hun leerlingen voor te bereiden op het leven in de Nederlandse samenleving en juist daarom ook graag niet-islamitische leraren willen. Dat is ook wat ik zie als ik op die scholen rondloop.
Verder verschillen islamitische scholen niet enorm van andere scholen. Ik heb wel eens een lesuur overgenomen op een islamitische basisschool en dat was echt niet wezenlijk anders dan wat ik gewend ben. Die kant komt nauwelijks aan bod in de media en wil ik graag in mijn proefschrift laten zien. Letterlijk laten zien, met afbeeldingen van hoe het er in die scholen uitziet. Op een van de foto’s in mijn proefschrift staat een gang met een kapstok met kinderjassen. Een gewone schoolgang. Op islamitische basisscholen wordt gebeden, zie je islamitische kinderen en verder is het gewoon een school.’
'Islamitische school wordt steeds opener, dat is de trend'
Hoe is het voor niet-islamitische leerkrachten om op een islamitische school te werken?
‘Ze worden doorgaans erg gewaardeerd, maar lopen wel af en toe tegen bepaalde zaken aan. Een hand geven aan de andere sekse is op islamitische basisscholen niet gebruikelijk en vrouwelijke leerkrachten worden geacht meer bedekkende kleding te dragen. Dat is niet altijd prettig op een warme dag. Sommige leraren vinden het vermoeiend om steeds dat soort afwegingen te moeten maken, maar anderen werken er al jaren naar volle tevredenheid.’
Wat kunnen andere basisscholen leren van een islamitische basisschool?
‘Hoe je met gevoeligheden rondom de islamitische identiteit omgaat. De diversiteit binnen de islam is enorm en islamitische scholen moeten daarom steeds naar compromissen zoeken. Voor de ene moslim is het tekenen van levende wezens uit den boze, de ander tilt daar veel minder zwaar aan. Vaak is communicatie met de ouders de sleutel. Veel islamitische ouders moeten bijvoorbeeld wel even slikken als hun kinderen een paar dagen weggaan op schoolkamp, met jongens en meisjes samen. Maar als je daar begrip voor toont en uitlegt hoe het op zo’n kamp zit met douchen en de slaapkamerindeling, krijg je doorgaans veel gedaan. Niet-islamitische scholen kunnen profijt hebben van die benadering.’
'Communicatie met ouders is voorbeeld voor andere scholen'
Een van uw conclusies is dat islamitische basisscholen de Nederlandse maatschappelijke context steeds meer meewegen in hun schoolidentiteit. Geldt dat voor alle scholen die u bezocht heeft?
‘Onder de zeventien scholen waar ik geweest ben, was er één waar het dragen van een hoofddoek verplicht is en jongens en meisjes in de bovenbouw in aparte klassen zitten. Maar ook die school voldoet aan alle door de inspectie gestelde eisen, je kunt niet gaan roepen dat die maar dicht moet. Ik denk wel dat het voor de leerlingen van die school een grote stap zal zijn als ze naar het voortgezet onderwijs gaan.’
Zeker omdat er vrijwel geen islamitische middelbare scholen bestaan. Gaat daar verandering in komen?
Het zou kunnen, maar ik vraag het me af. Er zijn er nu twee, in Amsterdam en Rotterdam, en die zijn allebei op een negatieve manier in het nieuws geweest. Ik proef bij het leidinggevend kader van islamitische basisscholen ook niet een sterke wens om middelbaar onderwijs op te zetten. Ze richten zich erop om islamitische kinderen een veilige, begripvolle omgeving te bieden waar ze zich als moslim geen buitenstaander hoeven te voelen. Want het kan voor kinderen en ouders verwarrend zijn als ze te maken krijgen met feesten als Sinterklaas, traktaties die niet halal zijn of opmerkingen over terrorisme. Maar is dat nog nodig als ze eenmaal van de basisschool afkomen? Ik heb niet de indruk dat die behoefte erg leeft.’
Ouders die zelf niet geloven maar hun kinderen naar een christelijke school sturen, daar kijkt niemand meer van op. Gaat dat in de toekomst ook met islamitische scholen gebeuren?
‘Nu komt dat nog heel weinig voor, dat is ook niet verrassend als je bedenkt hoe negatief er vaak over deze scholen bericht wordt. Maar waarom niet? Sommige islamitische scholen scoren heel goed. Als zo’n school dan toevallig bij je om de hoek staat, dan denk ik dat ook niet-islamitische ouders daar op den duur voor kunnen kiezen.’
Marietje Beemsterboer (1985) is leerkracht in het po en houdt zich als onderzoeker en adviseur bezig met het snijvlak van religie, islam, identiteitsvorming en onderwijs. Ze promoveert op 12 juni op Islamitisch basisonderwijs in Nederland. Zie ook http://marietjebeemsterboer.nl
Meer of minder islamitische scholen?
‘Meer. Ik ben op islamitische scholen geweest die echt een bijdrage leveren aan de integratie van moslims in Nederland. Bijvoorbeeld door gesprekken te voeren over homoseksualiteit en uit te leggen dat dat in Nederland geaccepteerd is, ook al strookt het niet met de islam. Op een niet-islamitische school zouden moslimleerlingen bij dat thema waarschijnlijk snel afhaken, maar naar een islamitische godsdienstleerkracht luisteren ze wel. Dat is heel waardevol.’
Dragen islamitische scholen bij aan segregatie, zoals de inspectie onlangs in de Staat van het onderwijs stelde?
‘Nee, dat is te kort door de bocht, alleen al omdat de etnische diversiteit op veel islamitische scholen heel hoog is. Feitelijk zijn islamitische scholen wel een teken van religieuze segregatie, maar ook dat ligt genuanceerd. Op veel van die scholen leren kinderen in een vertrouwde omgeving wat erbij komt kijken om als moslim te leven in een land waar de islam een minderheidsreligie is. Daarmee zijn ze juist goed toegerust om later hun weg in de Nederlandse samenleving te vinden.’
Marietje Beemsterboer geeft leestips. Lees ze hier.
Dit artikel verscheen in Didactief, mei 2018.
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
