Wat heeft bèta eigenlijk met burgerschapsvorming te maken? Alles. Onderzoekers waarschuwen niet voor niets dat lage bèta-geletterdheid er mogelijk voor zorgt dat burgers naïeve ideeën ontwikkelen over wetenschap en technologie en actuele discussies niet meer kunnen volgen. Burgers hebben dus bèta-kennis én -vaardigheden nodig om op gelijke voet en volwaardig te kunnen meedenken, -praten en -beslissen over maatschappelijke kwesties als gentechnologie. Persoonlijke en maatschappelijke dilemma’s tijdens de bèta-les zijn prachtig lesmateriaal om een discussie in de klas op gang te brengen. Maar de vraag is: wat leren leerlingen er van?
Ook bij het realiseren van een effectieve dialoog geldt: een goed begin, is het halve werk. Zorg er bij de introductie van het dilemma voor dat leerlingen zich er snel mee kunnen identificeren en dat het aansluit bij hun belevingswereld. Het gebruik van filmfragmenten, YouTube-filmpjes en toekomstscenario’s zijn bewezen effectief in het opstarten van een dialoog. Zo wordt in de lesmodule Genomics... feit of fictie? de wenselijkheid van genetisch testen en embryo-selectie geïntroduceerd met een fragment uit GATTACA. In deze film worden kinderen, die geboren worden zonder tussenkomst van genetici en ‘dus niet perfect’ zijn, veroordeeld tot een leven als tweederangs burger. Uit onderzoek bleek dat leerlingen zich door het filmfragment goed konden inleven in het dilemma en zich diepgaander en beter doordacht een mening vormden over het dilemma.
Ook toekomstscenario’s, korte verhalen gebaseerd op recente wetenschappelijke publicaties, kunnen goed werken als ‘dialoogstarter’ (zie ook pagina 8 van deze special). Het gaat dan over het gebruik van een verjongingspil, of lichtgevende bomen ter vervanging van onze straatverlichting om de energiecrisis te lijf te gaan. Dit zijn mogelijke toepassingen uit de synthetische biologie, een onderzoeksgebied waarvan nog weinig concrete toepassingen zichtbaar zijn.
Door deze toekomstscenario’s te gebruiken in lessen kunnen leerlingen zich - ook als het om minder tastbare wetenschap gaat - toch inleven in toekomstige meningsverschillen rond nieuwe technologie en wetenschap. Ze formuleren dan betere inhoudelijke en ethische vragen. En de toekomstscenario’s creëren bovendien een need to know.
Checklist burgerschapsvorming bèta-lessen
- Het lesmateriaal wekt interesse op bij leerlingen.
- Leerlingen krijgen de ruimte om hun eigen vragen te onderzoeken en te beantwoorden.
- Leerlingen krijgen bij de verheldering van hun persoonlijke normen en waarden ondersteuning in een dialoog.
Overbeek, M., Knippels, M.C. en de Bakker, L. (2015). Een dialoog in de klas over morele dilemma’s. Podium voor bio-ethiek, 22, 4-7.
Een goede introductie stimuleert het stellen van vragen door leerlingen. Over de vakinhoud: ‘Hoe werken zulke genetische tests en hoe betrouwbaar zijn ze?’ ‘Hoe beïnvloedt CO2-uitstoot ons klimaat?’ Of over normen en waarden: ´Op basis van welke erfelijke eigenschappen selecteren we embryo’s? Mogen wij voor een ander beslissen? Is het wenselijk om kolencentrales open te houden?´
Stimuleer de leerlingen ook hun eigen onderzoek uit te voeren. Laat hen bronnenonderzoek doen, het schoolboek raadplegen of in expertgroepen specifieke deelvragen beantwoorden. Hiervoor is een goede analyse van het dilemma zelf van belang. Wie heeft er welke belangen? Welke standpunten nemen zij in? Wat voor argumenten gebruiken ze? Ook hier geldt weer, laat de leerlingen het zelf onderzoeken en in kaart brengen.
Na de inhoudelijke en normatieve verdieping is het belangrijk de persoonlijke normen en waarden van leerlingen verder te verkennen en te verhelderen. Een geschikte methode hiervoor is de klassikale dialoog. Deze richt zich op het gezamenlijk nadenken over het dilemma en het begrijpen van elkaars mening. Leerlingen moeten zich dan wel voldoende vrij voelen om gevoelens en ideeën te uiten. In de docentenhandleiding van de lesmodule synthetische biologie van het Freudenthal Instituut zit bijvoorbeeld een docententool om zo´n dialoog te ondersteunen (http://www.fi.uu.nl/toepassingen/28422).
Het bespreken van sociaalwetenschappelijke dilemma’s in de les helpt leerlingen de relevantie van de bètavakken voor het dagelijks leven te ervaren. Daarnaast maakt het leerlingen vertrouwd met actuele vraagstukken. En tot slot draagt het bij aan een realistisch beeld van het proces van kennisontwikkeling en de mogelijkheden en beperkingen van wetenschap en technologie.
Het Freudenthal Instituut in Utrecht ontwikkelde lessen en aanpakken om dilemma’s in de bètavakken inhoudelijk te verkennen en de dialoog met leerlingen te ondersteunen. Belangrijkste didactische fasen zijn:
1. Introduceren van het dilemma (perspectief, leefwereld, betrekken).
2. Doordenken van standpunt (Individueel & in kleine groepen).
3. Creëren ‘need to know’: inhoudelijke en maatschappelijke vragen oproepen bij leerlingen
4. Dialoog voeren: waardenvorming en verheldering door het luisteren naar en bevragen van elkaars mening.
5. Mening & besluitvorming: het formuleren van een conclusie en het overwegen van mogelijke acties.
6. Reflecteren op de doorlopen stappen en de leeropbrengst voor leerlingen (bijvoorbeeld, is je mening veranderd?).
Marie-Christine Knippels en Liesbeth de Bakker werken op het Freudenthal Instituut.
Dit artikel verscheen in de Special over burgerschap, december 2016.
1 Genomics…feit of fictie? Oordeel zelf
2 Genetische keuring bij topsport
3 Synthetische biologie, wat is er mogelijk en wenselijk?
4 Synthetic biology, towards a critical perspective
En blijf op de hoogte van onderwijsnieuws en de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen!
Inschrijven
