Interview

Deep democracy

Wat valt je op, als je een school binnenstapt als antropoloog?

‘Ik kijk naar wat de ruimte mij vertelt. Ik gebruik mijn lijf: wat voel ik? Wat zeggen mensen? Het is alsof ik een dorp binnenloop. Hoe liggen de wegen, hoe bewegen mensen zich? Antropologen kijken naar wat er tussen mensen zit, zoals overtuigingen over wat belangrijk is. Als de website van de school vol staat met informatie over hoe belangrijk het is dat iedereen zich welkom voelt, ben ik benieuwd hoe het gaat als je er voor het eerst binnenkomt. Als je dan als bezoeker wat verdwaald om je heen staat te kijken en niemand komt op je af, klopt er misschien iets niet helemaal.’

Jouw werk draait om inclusieve groepen. Leraar zijn is best een solitair beroep, de klas is je domein. Hoe breek je daardoorheen?
‘Ik werk veel met een methode die Deep Democracy heet. Deze werkwijze heeft bijzondere roots: In de jaren negentig maakte het bedrijfsleven in Zuid-Afrika na de apartheid de overgang naar democratie. Psychotherapeute Myrna Lewis ontdekte dat Deep Democracy daarbij hielp. In haar visie kun je de groep en het individu niet los van elkaar zien. Als ik in de groep stap, dan stapt de groep in mij. Dus als op een school een rotsfeer heerst, dan kun je nog zo je best doen om het in je eigen groep leuk te hebben, maar we weten allemaal dat het door de kieren heen komt. Hetzelfde geldt voor een klas. Iedere docent kent die ene leerling die altijd druk is. Als zo’n kind een tijdje ziek zou zijn, kun je de klok erop gelijkzetten dat een ander kind dat gedrag gaat vertonen. We schrijven iets als drukte toe aan één persoon, maar eigenlijk is het dilemma tussen rustig en druk niet goed opgelost in de groep.’

Het ene kind is toch gewoon drukker dan het andere?
‘Absoluut. Maar kijk eens naar de film Brammetje Baas. Bram is een heel druk jongetje in de klas. Zijn eerste docent stuurt hem steeds de gang op, het gaat van kwaad tot erger. Maar dan komt er een nieuwe leraar en elke keer als Bram druk wordt, dan zegt hij tegen de klas: “Jongens, allemaal even heel hard stampen op de vloer.” Je kunt degene die afwijkt als een signaal zien. Leer inzien dat een probleem in de groep vaak niet aan één persoon vastzit, maar dat het een thema is. Er zijn altijd thema’s die bij een groep horen.’

Noem eens zo’n thema dat typisch is voor het onderwijs?
‘Zonder twijfel is dat wat ik noem de “inclusie-paradox”. Aan de ene kant willen we dat een kind helemaal mag zijn wie het is. Tegelijkertijd moet het wel een beetje normaal doen, je moet je wel even aanpassen aan de rest. De paradox is: wees jezelf én pas je aan. Je hebt ze allebei nodig, maar als schoolleider is het belangrijk dat je weet waar je staat. Ben je een school van meer protocol en regels? Dan kun je daarbinnen kijken wat je kunt doen aan maatwerk. Dat is een andere cultuur dan een school die start bij wat ieder kind nodig heeft, en van daaruit kijkt welke structuren nodig zijn. Het ene is niet beter dan het andere, maar het heeft consequenties. En welke keuze je ook maakt, de vraag blijft altijd: houd je ruimte voor de minderheidsstem?’

Waarom is dat belangrijk?
‘De reflex in iedere groep is om het minderheidsgeluid de kop in te drukken. Terwijl alle vernieuwing van de afwijkende stem komt. Die moeten we dus leren horen. Wees nieuwsgierig naar andere opvattingen. Dat is cruciaal voor het vormen van een inclusieve groep. Als jouw ideeën steeds meteen worden weggezet als afwijkend, dan wordt je langzaam narrig. Dan ga je er thuis over mopperen. Je gaat lopen saboteren. Niet luisteren naar afwijkende stemmen leidt ertoe dat de onderstroom vertroebelt.’

Veel luisteren klinkt als veel tijd voor overleg.
‘Wat we doen in het gemiddelde overleg is nét niet met elkaar praten. Weet je wat pas veel tijd kost? Het ergens net niet goed over hebben en er dan op de wandelgangen over verder smoezen. Vaak maken we in vergaderingen snel een afspraak en dan gaan we daarna wekenlang praten over waarom dat geen goede afspraak was. En op de volgende vergadering zit er inmiddels van alles in de onderstroom, maar daar hebben we het niet over.’

Hoe zorg je er dan voor dat het echte gesprek wordt gevoerd?
‘Echt praten kost niet zozeer tijd, maar intensiteit. Stel je voor, je start de docentenvergadering met de vraag: waarom ben jij vandaag in deze vergadering, wat is belangrijk voor jou? Neem dan tien minuten en geef iedereen de ruimte om te zeggen wat belangrijk is, zonder hierover te discussiëren. Gewoon luisteren. En stel dat je ook nog een minuut stilte hebt genomen, zodat iedereen voor zichzelf kon nagaan wat echt belangrijk was. Dan ben je elf minuten verder en durf ik te wedden dat er meer gezegd is dan wanneer je bij punt vier van de agenda bent. Juist als het heel druk is, krijg je tempo door te vertragen. Niet de hele dag, maar op specifieke momenten.’

Je schrijft in het boek De Corporate Tribe: weerstand tegen verandering bestaat niet. Maar bij veranderingen kun je als leidinggevende toch weerstand ontmoeten?
‘Weerstand is slechts een perspectief dat nog niet gehoord is. Je kunt dat als weerstand duiden, maar je kunt ook zeggen: hier heeft iemand nog een heel ander punt, vertel! Als je een ander benadert als iemand met weerstand, dan krijg je een heel ander gesprek dan als je geïnteresseerd bent in een nieuw perspectief. Deep Democracy betekent dat je met elkaar alle invalshoeken op tafel legt, en dan samen op zoek gaat naar de optimale oplossing. In groepen kun je dat doen door te stemmen. Stel, er moet een beslissing genomen worden. Dan kijk je eerst wat alle perspectieven zijn. Waarschijnlijk komen er een paar voorstellen voorbij. Vervolgens kan iedereen stemmen. Het plan met de meeste stemmen wordt uitgevoerd, maar de minderheidsstem wordt niet vergeten. Je vraagt aan de deelnemers die op een ander plan stemden wat zij nodig hebben om mee te gaan. Dat voeg je toe en dan stem je nog een keer. Groepen die dit vaak doen, worden er ervaren in. En doe je dit in de docentenvergadering, dan weet ik zeker dat het zijn weerslag heeft in het onderwijs. Gedoe uit de docentenkamer sijpelt door in alles. Als het tussen docenten goed gaat, is dat in de klassen ook zo. Het is allemaal met elkaar verbonden.’

Lees meer over De Corporate Tribe in de praktijk in Critical friends .

Dilemma: ja of nee?

Minder vergaderen?
‘Ja. Sterker nog: stop met vergaderen, nooit meer doen. Steek kampvuren aan. In de ontwikkeling van de mens heeft vuur een heel belangrijke rol gespeeld. Vroeger werd aan het eind van de dag het kampvuur aangestoken. Dan waren er echte gesprekken, kwamen de verhalen en ervaringen op tafel. Daarom vraag ik vaak in organisaties: zijn jullie vergaderingen kampvuurgesprekken, waar je tijd en ruimte maakt voor elkaars opvattingen?’

Een goede schoolleider zorgt voor harmonie op school.
‘Ja, met een kanttekening: mensen denken vaak dat harmonie de afwezigheid van conflict is. Dat is bullshit. We zijn allemaal anders en we hebben allemaal andere ideeën, dus tegenstellingen zullen er altijd zijn. Een goede leider is niet iemand die z’n mening doordrukt, maar iemand die de hitte van het conflict in durft te gaan, andere opvattingen waardeert en altijd op zoek is naar de hoogst haalbare oplossing.’

Leestips 

Jitske Kramer geeft leestips: 

Joris Luyendijk, Kunnen we praten. Atlas Contact, 2017, € 5,00.

‘Joris Luyendijk is ook antropoloog, en dit boek schreef hij voor iedereen die net als hij het vertrouwen in traditionele politieke partijen kwijt is. Ik vind het heel mooi hoe hij onderzoek doet en luistert naar verschillende stemmen. Hij interviewde bijvoorbeeld PVV-stemmers over hun standpunten en ging op zoek naar de PVV’er in zichzelf.’

Bart Brandsma, Polarisatie. Inzicht in de dynamiek van wij-zij denken. 2016, € 24,75. Verkrijgbaar via polarisatie.nl.

‘Dit is een basisboek over de mechanismen van polarisatie. Hoe ontstaat polarisatie en hoe kun je zorgen voor depolarisatie? Belangrijke kennis voor mensen die voor de klas staan, waar onderlinge subgroepvorming een thema is. Brandsma is filosoof, trainer en consultant; hij is veel bezig met wij-zijdenken en schreef ook De hel, dat is de ander. Het verschil in denken van moslims en niet-moslims.’

Arnold Mindell, Sitting in the Fire: Large Group Transformation Using Conflict and Diversity. Deep Democracy Exchange, 2014, ca. € 17,99.

‘Hoe ga je om met conflict? Lees dit boek en je bent een heel eind verder met een antwoord op die vraag. Mindell is een vooraanstaande Amerikaanse psychotherapeut die meer dan twintig boeken op zijn naam heeft staan. Hij is naast Myrna Lewis een andere grondlegger van Deep Democracy. Zijn methode wordt vooral gebruikt door hulpverleners en psychologen.’

Jitske Kramer (1973) is cultureel antropoloog, trainer, coach en spreker. Ze is gespecialiseerd in de dynamiek van verschillen in organisaties en schreef onder andere Wow! Wat een verschil en Deep Democracy. De wijsheid van de minderheid. Lees meer op deepdemocracy.nl en humandimensions.nl.

Dit artikel verscheen in Didactief, maart 2018.

Verder lezen

1 Critical friends