Onderzoek

Beschermen, uitdagen en compenseren

De onderzoekers interviewden leerkrachten uit alle bouwen van één basisschool in een wijk waar veel gezinnen in armoede leven. Een groot aantal leerlingen groeit op in uitdagende omstandigheden. De school heeft een hoog schoolgewicht, wat wordt vastgesteld aan de hand van het opleidingsniveau van de ouders, het gemiddeld opleidingsniveau van alle moeders op school, het land van herkomst van de ouders, de verblijfsduur van de moeder in Nederland en of ouders in de schuldsanering zitten.

De centrale vraag aan de leraren was om een leerling in gedachten te nemen die een appel op je doet. De veertien casussen leverden inzichten op over het fenomeen veerkracht in de basisschool.

Vaardigheden nodig voor veerkracht

Het interview met Mathilde over de vierjarige Chandrion* illustreert de risico’s die de leerkracht ziet en de wijze waarop zij haar handelen daarop aanpast. Individuele verhalen zijn waardevol voor de wetenschap omdat ze bijdragen aan de verantwoordingskracht van professionals. Keuzes kunnen verwoorden en verantwoorden, verbetert het pedagogisch-didactische repertoire van leerkrachten. Daarnaast is het kunnen verwoorden en motiveren van keuzes belangrijk omdat scholen verantwoording moeten kunnen afleggen over de sociaal-emotionele ontwikkeling van hun leerlingen. Het interview met Mathilde maakt bovendien duidelijk wat haar pedagogische taakopvatting en persoonlijke onderwijstheorieën zijn. Daarnaast geeft het inzicht in de wijze waarop veerkracht zich voordoet op de basisschool.

Veilige plek bieden
Alle kinderen gaan naar school en moeten daar de kans krijgen zich naar eigen aard en aanleg te ontwikkelen. In de praktijk blijkt echter dat kinderen van meer welgestelde en hoog opgeleide ouders sterker profiteren van het onderwijs dan leerlingen die in armoede, gebroken gezinnen of families met intergenerationele trauma’s opgroeien.

Chandrion groeit op in omstandigheden die een risico kunnen vormen voor zijn ontwikkeling tot volwassene. Er is thuis onvoldoende stabiliteit, waardoor hij weinig zelfvertrouwen kan opdoen. Zijn moeder kampt met psychische problemen en heeft pasgeleden een suïcidepoging gedaan. Hij woont daarom nu samen met zijn zus bij zijn oma en stiefopa. Af en toe mag hij zijn moeder zien. De wijk waarin zowel zijn moeder als oma en stiefopa wonen, telt een groot aantal sociale huurwoningen. Veel van zijn klasgenootjes spreken van huis uit geen Nederlands. Zijn vader is buiten beeld.

Een veilige plek bieden

Mathilde ziet voor Chandrion meerdere korte en langetermijnrisico’s: de instabiele, onveilige thuissituatie (korte termijn) en het risico op het ontwikkelen van een gebrek aan zelfvertrouwen (lange termijn). Mathilde wil hem daarom een veilige plek bieden. ‘Ik wil hem het vertrouwen geven dat hij dingen alleen kan. Ik zeg dan: “Ik denk dat je het kunt, wat denk jij?” Als het hem lukt, bekrachtig ik dat. Als hij denkt dat hij het niet kan, doen we het samen.’

Veerkracht
Er zijn kinderen die ondanks de uitdagende omstandigheden floreren. Dit hangt samen met veerkracht. De leerkracht kan daarbij een rol spelen door persoonlijke kwaliteiten in te zetten in de interactie van het kind met zijn omgeving.

Om veerkrachtig te kunnen handelen heeft een kind bepaalde vaardigheden nodig. Mathilde werkt met Chandrion aan verschillende veerkrachtdomeinen. Zo werkt ze aan het verbeteren van zijn vaardigheden, zoals het spelenderwijs leren tellen. Ook helpt ze hem bij het leren aangaan van constructieve relaties met volwassenen en leeftijdsgenootjes.

Het andere veerkrachtdomein is het omgaan met negatieve invloeden van leeftijdsgenootjes. ‘In de klas is Chandrion altijd aan het scharrelen. Hij wil graag contact maken met andere kinderen, maar het lukt hem niet. Daarom help ik help hem daarbij. Ik zorg ervoor dat hij bij me in de buurt is en als ik met een groepje werk, zet ik hem daarbij in de hoop dat hij aansluiting vindt. Zo kan hij ervaren hoe fijn het is samen met andere kinderen te zijn.’

Interactiemechanismen
In de wijze waarop de juf omgaat met de risico’s die zij voor Chandrion ziet, zijn alle drie de interactiemechanismen te zien: beschermen, compenseren en uitdagen. Mathilde biedt bescherming door ervoor te zorgen dat hij bij haar in de buurt is. Ze compenseert voor wat hij van thuis niet mee krijgt door hem vertrouwen te geven in zijn eigen kunnen. En ze daagt hem uit door hem contact te laten maken met leeftijdsgenootjes.

Sparren
Leerkracht Matilde gaf bij het interview aan het fijn te vinden om met iemand te sparren over het omgaan met leerlingen die risico’s lopen. ‘Dat doen we veel te weinig.’ Zeker voor scholen met een hoog schoolgewicht is het waardevol om in collectief verband te praten over leerlingen die een beroep op je doen (zie kader). De diversiteit tussen de leerlingen is op dergelijke scholen groot en een individuele aanpak is daarom extra gewenst. Door met elkaar in gesprek te gaan over hoe je kwetsbare leerlingen stimuleert, groeien leerkrachten in hun pedagogisch-didactisch handelen en leren ze beter om te gaan met de individuele behoeften van hun leerlingen.

*De namen Mathilde en Chandrion zijn gefingeerd.

Mascha Enthoven is lector De Pedagogische Opdracht bij Hogeschool InHolland.

Robin Regelink is onderzoeker bij het lectoraat en intern begeleider op een basisschool.

Theo van den Bogaart is onderzoeker bij het lectoraat