Interview

'Ontwerp zelf je les'

Met welke vraag bent u van start gegaan?
‘Als leraar en vakdidacticus filosofie had ik al de nodige lessen gegeven en gezien. Ik was nieuwsgierig naar wat precies de kenmerken van een echt goede filosofieles zijn, en of je daar principes voor zou kunnen formuleren. Filosofie kun je alleen goed leren door zelf te filosoferen. Als leraar moet je dus een werkvorm kiezen die dat bevordert.’

Werkvormen genoeg: u vond er in uw literatuuronderzoek maar liefst dertig!
‘Klopt, en dat zijn allemaal vakspecifieke, filosofische werkvormen. Allereerst heel veel gespreksvormen, maar ook werkvormen als gedachte-experiment, rollenspel, begripsanalyse en dialogisch schrijven.’

En wat is de beste werkvorm?
‘Dat kun je zo niet zeggen. Volgens het vakdossier van SLO zouden filosofieleraren massaal voor het onderwijsleergesprek kiezen. Maar uit mijn lesobservaties bleek dat deze werkvorm juist samengaat met minder krachtige lessen. Filosofen roemen het socratisch gesprek als een krachtige werkvorm. Toch blijkt ook dat in de praktijk lang niet altijd het geval. Dat betekent niet dat dit slechte werkvormen zijn, wel dat ze staan of vallen met de manier waarop jij als leraar ze uitvoert.’

U hebt het over ‘effectief filosoferen’. Wat is dat precies?
‘Filosoferen is iets anders dan gezellig met elkaar kletsen over het leven. Het betekent dat je leert de juiste begrippen te hanteren en logisch te redeneren. En dat steeds diepgaander: van redeneren naar analyseren, toetsen, kritiek uiten tot en met reflecteren. Dat noem ik de parels in de les: actieve interactie tussen leraar en leerlingen over de inhoud van het vak. Hoe langer die parelmomenten duren, hoe beter. En hoe hoger het niveau, hoe beter. Als je alleen bezig bent met redeneren en toetsen, leren leerlingen niet echt filosoferen.’

Hoe pak je dat aan, wat moet je als leraar wel en vooral niet doen?
‘Het is goed om je leerlingen in het begin even op het verkeerde been te zetten. Dat prikkelt en houdt ze scherp. Houd hun expliciet de kerngedachte van de les voor ogen, zodat ze niet hoeven puzzelen en zoeken. In wetenschapsfilosofie gaat het bijvoorbeeld om methoden om tot betrouwbare kennis te komen. De vraag die dan in je les steeds terugkeert, is bijvoorbeeld: wat is de grens tussen betrouwbare en onbetrouwbare kennis? Combineer verhalende, toetsende en debatterende werkvormen. En heel belangrijk: stimuleer filosofische discussie, waarbij leerlingen ook met elkaar in gesprek gaan. Streef ook naar gedeelde sturing. Als de inbreng in het gesprek alleen van jou komt, ben je te veel aan het duwen, en als het alleen van de leerlingen komt, kan het gesprek afdwalen. Als je deze werkwijze volhoudt, ga jij beter lesgeven en leren leerlingen beter filosoferen.’

De leraren uit uw onderzoek hebben samen de lesmethode Durf te denken! gemaakt. Toch luidt uw boodschap dat elke leraar vooral zijn eigen lessen moet ontwerpen. Kunnen ze niet gewoon die bestaande methode gebruiken?
‘Het is een goed lesboek geworden en ik kon aantonen dat de leraren die het hebben gemaakt, betere lessen gingen geven. Maar of andere leraren die dit boek volgen het ook beter gaan doen, weet ik niet. Volgens mij ligt de sleutel tot succes juist in het zelf actief bezig zijn met lesontwerpen. Er is geen pasklare les van de eerste tot en met de vijftigste minuut, je zult altijd zelf aan de slag moeten. Je bent niet louter uitvoerder van een methode; juist tijdens de filosofieles ben jij als leraar het belangrijkste. Overigens ben ik van mening dat leraren voldoende ontwikkeltijd moeten krijgen om zelf lesmaterialen te maken.’

 

Natascha Kienstra, Effectief filosoferen in de klas. Docenten zelf lesontwerpen laten maken in het schoolvak filosofie. Proefschrift Radboud Universiteit, 2016.

Dit artikel verscheen in Didactief, maart 2017.