Onderzoek

Leren in het kwadraat

Sem zit in groep 1, en maakt kennis met de getallen 1 tot en met 10. Zijn klasgenootje Daan kan al een beetje schrijven en tot 100 tellen. Hun klasgenootje Joris heeft een taalachterstand. Toch krijgen Sem, Daan en Joris dezelfde opdrachten. Sem wordt daardoor uitgedaagd, Joris krijgt vaak extra hulp van een intern begeleider, maar Daan begint zich steeds meer te vervelen. Hij wil graag leren lezen, maar de juf geeft aan dat hij dat pas in groep 3 kan. Daan gaat met steeds meer tegenzin naar school.

Onderwijs gaat vaak uit van de gemiddelde leerling en een gelijk programma voor iedereen. Voor leerlingen als Daan is deze benadering ongeschikt. Het kan op de lange termijn zelfs voor gedrags-, emotionele en sociale problemen zorgen, en onderpresteren in de hand werken. Net als veel andere excellente leerlingen wordt Daan onder het mom van 'die komt er toch wel' aan zijn lot overgelaten.

Het ITS heeft een jarenlange traditie in onderzoek op het gebied van hoogbegaafdheid en excellentie. In het huidige project Excel kwadraat (een samenwerking van ITS en de Open Universiteit Nederland) werken onderzoekers twee jaar lang samen met leerkrachten van de groepen 1, 2 en 3 aan differentiatie voor alle leerlingen met nadruk op excellente leerlingen (top 10%).

De 37 betrokken scholen hebben met de onderzoekers hiervoor een 'kenniskast' ingericht. In deze kast zijn al aanwezige materialen per vak geordend van gemakkelijk naar moeilijk, en voorzien van een sticker met bijvoorbeeld een cijfer of puntjes erop. Dit geeft de plaats in de kast en het niveau van het materiaal aan. De leerling pakt steeds zelf de leermaterialen en bouwt zo in eigen tempo aan het kennis- en vaardighedenniveau. De leerkracht treedt hierbij vooral op als begeleider.

Daag slimme kinderen meer uit

Om onderwijs op maat echter goed vorm te geven, moet aan ten minste drie voorwaarden voldaan worden. Ten eerste heeft een leerkracht informatie nodig over de niveaus en leerbehoeftes van elke leerling in de klas. Ten tweede moet de leerkracht weten welke vaardigheden en doelen centraal staan in het curriculum, en hoe die bereikt kunnen worden. Zo kan de leerkracht goed doordachte beslissingen nemen over elke volgende stap in het leerproces, en bijvoorbeeld excellente leerlingen helpen met het indikken, verrijken en versnellen van de leerstof.

Ten derde is een gezamenlijke visie of beleid binnen de school over differentiatie noodzakelijk om voor elke leerling optimale ontwikkelingskansen te bieden. In Excel kwadraat worden scholen ondersteund in het creëren van deze drie condities.

Hoewel veel leerkrachten erkennen dat onderwijs op niveau van belang is, is het bereiken van die condities niet voor elke school weggelegd. Wij vroegen ons af waarom. We onderzochten welke succesfactoren en belemmeringen scholen ervaren bij het vormgeven van onderwijs op niveau. Hiervoor werden vragenlijsten afgenomen bij 35 leerkrachten en 18 directies, en werd de invoering van Excel kwadraat in de scholen gedurende één jaar bestudeerd.

Succesfactoren bleken vooral een sterke behoefte aan onderwijsverandering voor excellente leerlingen, druk vanuit bezorgde ouders om iets voor deze leerlingen te doen, een actieve en betrokken directie, en een schoolteam dat elkaar vertrouwt en ondersteunt bij de invoering. De invoering bleef namelijk niet beperkt tot het klaslokaal. Belangrijke beslissingen moesten in teamoverleg worden genomen, bijvoorbeeld welke stof je op welke manier aanbiedt aan leerlingen die verder zijn dan andere leerlingen.

Onderwijs gaat nog altijd te veel uit van de gemiddelde leerling

Belemmerende factoren lijken met name ontbrekend draagvlak bij de directie of de leerkrachten, weinig tijd en lage motivatie van leerkrachten, en de angst voor het onbekende. Leerkrachten vonden het vaak spannend om verschil tussen leerlingen te maken en zo elke leerling optimaal te bedienen. Andere leerkrachten konden dit moeilijk verenigen met het spelenderwijs leren, terwijl dit elkaar zeker niet uitsluit.

Wanneer leerkrachten hierin niet ondersteund worden door directie en collega's, bleek het lastig om Excel kwadraat succesvol in te voeren. Bovendien werden randvoorwaarden zoals het vrijmaken van tijd voor leerkrachten om aan de interventie te werken niet altijd door scholen in acht genomen.

In scholen waar de voorwaarden voor differentiatie verbeterd waren, bleken leerkrachten excellente leerlingen uiteindelijk meer op hun niveau aan te spreken. Een van de leerkrachten: 'Excel kwadraat is een aanmoediging om nog beter naar kinderen te kijken en ons onderwijsaanbod goed af te stemmen op alle leerlingen.'

----------------

Meerbegaafde kleuters

Monique Post, onderbouwcoördinator bij De Klokbeker in Ermelo:
'Het kriebelt al een tijdje... Onderwijs aan hoogbegaafde kinderen vanaf groep 3 is goed geregeld bij ons op school. We hebben een Columbusklas, kinderen kunnen kiezen voor Spaans, programmeren of Kien. Maar voor kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong ontbrak het ons aan beleid en een heldere visie. Daarom hebben we ons aangemeld voor Excel kwadraat.
Het programma vroeg veel van het team qua bijeenkomsten, het invullen van screeningslijsten en het indelen van spel- en leermateriaal op verschillende niveaus in kasten. Toch was iedereen enthousiast. De leerkrachten van groep 1 tot en met 3, de directeur, de intern begeleider en onze hoogbegaafdenspecialist.
We zijn begonnen met het formuleren van onze visie op kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong en hebben een protocol gemaakt, waarvoor Excel kwadraat een concept levert.
Eenmaal aan de slag, vroegen we ouders van kinderen die bijna vier worden, een screeningslijst in te vullen. De kinderen waren toen enkele weken op school bezig. Ouders zijn de experts als het over kennis van hun kind gaat. Wij zijn de experts als het gaat om het bieden van een goed onderwijsaanbod.
We hebben alle kasten van de kleutergroepen ingedeeld op niveaus. We hebben de kinderen vervolgens binnen hun niveau gericht laten kiezen uit de kasten en in kleine kring instructie gegeven. Kinderen met een ontwikkelingsvoorsprong hadden daarbij de kans om buiten de groep les te krijgen op het gebied van rekenen, taal of wereldoriëntatie.
We zijn blij dat we door onze deelname aan het onderzoek zo snel grote veranderingen hebben kunnen doorvoeren in ons onderwijs aan meerbegaafde leerlingen. De veranderingen zijn ten goede gekomen aan alle kinderen: ieder kind wordt nu op het eigen niveau uitgedaagd.'

Tekst Elma Dijkstra en Amber Walraven.
Gepubliceerd in mei 2014 in Didactief.