Categoraal of breed?

Brede scholen zouden bijdragen aan meer gelijke kansen, mits er opstroom plaatsvindt. En het voordeel van smalle (zogenoemde categorale) scholen zou zijn dat leerlingen les op hun eigen niveau volgen. Voor beide alternatieven lijkt dus wat te zeggen, maar wat is voor wie het beste? Feiten en cijfers hierover ontbreken grotendeels.

Wij onderzochten het in onze onlangs gepubliceerde studie. Voor vwo-leerlingen brachten we in kaart of het uitmaakt of ze op een categorale vwo-school (vaak gymnasium) of een brede scholengemeenschap zitten. Waar is de slagingskans groter? Waar halen leerlingen hogere examencijfers? Deze vragen zijn lastig te beantwoorden, omdat leerlingen die kiezen voor een categorale school andere achtergrondkenmerken hebben dan leerlingen die kiezen voor een brede school. Er is, zoals dit in de wetenschap heet, sprake van selectie-effecten.

Categorale school?
Minder vaak
vwo-diploma

Lotingsysteem

Om de loopbanen van leerlingen goed met elkaar te kunnen vergelijken, maakten we daarom gebruik van het Amsterdamse lotingsysteem. Hierbij wordt er geloot bij populaire scholen, zoals de categorale gymnasia. Het lot bepaalt hiermee of een leerling wordt toegelaten tot de categorale vwo-school of naar een andere school moet waar nog plek is. Deze laatste groep bestaat voornamelijk uit brede scholengemeenschappen. Aangezien het lot bepaalt wie waar terechtkomt, kunnen we als onderzoekers de schoolloopbanen van ingelote en uitgelote leerlingen goed vergelijken.
 

Het Amsterdamse vo Voor het onderzoek volgden we de schoolloopbanen van 1118 leerlingen die zich van 2006 tot en met 2010 inschreven voor het Amsterdamse vo, met als voorkeursschool een categorale vwo-school. We danken DUO voor het mogelijk maken van deze analyses. Omdat sommige uitgelote leerlingen toch naar een (andere) categorale school gingen, gebruikten we Instrumentele Variabelen (IV) om de effecten te schatten.

In het onderzoek vergeleken we de loopbanen van ingelote leerlingen op de categorale vwo-scholen met de loopbanen van uitgelote leerlingen waarvan een deel op een brede scholengemeenschap terechtkwam. Wie zou de succesvolste schoolloopbaan hebben? Wie behaalt het vwo-diploma bijvoorbeeld zonder vertraging en met hoge cijfers? Naast aanbod van klassieke talen op de gymnasia, verschillen de scholen ook sterk in leerlingpopulatie. De categorale vwo-scholen worden gezien als elitescholen, en de leerlingen op brede scholengemeenschappen zijn diverser qua sociaal-economische achtergrond en score op de Cito-eindtoets. De meeste leraren en onderzoekers verwachtten dat deze verschillen ertoe leiden dat de leerlingen die door de loting op categorale vwo-scholen terechtkomen, het beter doen dan de leerlingen die door de loting op brede scholengemeenschappen zitten. Maar het onderzoek laat zien dat dit lang niet altijd het geval is en dat niet iedereen beter af is op een categorale vwo-school.

‘Vooral jongens uit armere wijken presteren minder goed op een categorale vwo-school.’

 

Hoge eindexamencijfers

Wat blijkt namelijk? Leerlingen die vanwege de loting naar brede scholengemeenschappen gaan, hebben een grotere kans om een vwo-diploma te halen. Ze halen dit vaker binnen 6 jaar, maar ook vaker binnen 6 tot 9 jaar. Leerlingen die vanwege de loting op categorale vwo-scholen terechtkomen, halen minder vaak een vwo-diploma. Dit lijkt te komen doordat deze leerlingen vaker blijven zitten en vaker afstromen naar lagere schoolniveaus. Maar ingelote leerlingen die vanwege de loting op een categorale school hun vwo-diploma halen, slagen wel vaker met hoge eindexamencijfers.

Voor leerling uit
rijkere wijk maakt
type school niet uit

Opvallend zijn verder de grote verschillen tussen groepen leerlingen. Brede scholengemeenschappen hebben een positief effect op jongens die ondergemiddeld scoren op de Cito-eindtoets en op jongens uit armere wijken die aan een loting hebben meegedaan. Zij zijn slechter af op categorale vwo-scholen dan op brede scholengemeenschappen. Meisjes uit armere wijken die aan een loting hebben meegedaan, profiteren daarentegen van de categorale vwo-scholen. En voor leerlingen uit gemiddelde of rijkere wijken maakt het voor hun onderwijsloopbaan niet uit of ze door een loting naar een categorale vwo-school of een brede scholengemeenschap gaan.
 

Populariteit niet leidend

Wat betekenen deze inzichten nu? De belangrijkste conclusie is dat de populariteit van categorale vwo-scholen niet betekent dat deze scholen voor de schoolloopbanen van alle leerlingen ook beter zijn. Voor de slimmere of rijkere helft van de leerlingen maakt het niet veel uit. En voor de andere helft verschillen de effecten tussen meisjes en jongens. Deze meisjes profiteren wel van de categorale vwo-scholen, maar de jongens zijn beter af op de brede scholen. Vooral de minder slimme jongens en jongens uit armere wijken presteren minder goed als ze door de loting op een categorale vwo-school worden geplaatst.

Opvallend genoeg zijn categorale vwo-scholen dus niet in alle opzichten en voor alle leerlingen het beste. Voor sommige leerlingen is het beter om uitgeloot te worden. Categorale vwo-scholen kunnen meer aandacht besteden aan deze groepen leerlingen om ze vaker binnenboord te houden. Overigens hebben we alleen naar algemene kenmerken van schoolloopbanen gekeken, zoals het diploma, de cijfers en de studieduur. Dat de categorale vwo-scholen en brede scholengemeenschappen ook op andere onderdelen effecten beogen, hebben we in deze studie niet meegenomen. Toekomstig onderzoek moet uitwijzen of dit ook leidt tot systematische verschillen tussen leerlingen. Deze studie laat zien dat de resultaten ons nog weleens zouden kunnen verrassen.

Hessel Oosterbeek, Nienke Ruijs en Inge de Wolf, Heterogeneous effects of comprehensive vs. single-track academic schools: Evidence from admission lotteries. Economics of Education Review, 2023.

 

Dit artikel verscheen in Didactief, juni 2023.

Verder lezen

1 Leve het gymnasium?