Onderzoek

Samen bouwen aan leesonderwijs

Tekst Femke Scheltinga, Mirjam Snel en Roel van Steensel
Gepubliceerd op 27-01-2022 Gewijzigd op 26-01-2022

De leesvaardigheid van Nederlandse leerlingen moet beter. Een speciale Kennistafel probeert daarin verandering te brengen. Wat is er eigenlijk nodig voor goed leesonderwijs?

Hoewel de meeste leerlingen het basisonderwijs functioneel geletterd verlaten, lukt het zo’n kwart van hen niet om complexere teksten te verwerken en te doorgronden, laat staan op de inhoud van de teksten te reflecteren en die teksten te kunnen evalueren.
In de Kennistafel Effectief Leesonderwijs buigen experts zich over deze kwestie, onder wie leraar Erik van den Hoogenband van obs Het Galjoen in Den Haag en bestuurder Cristel Wieman van Stichting Klasse uit Gouda.

Kennispartners

De Kennistafel Effectief Leesonderwijs, een initiatief van PO-raad, VO-raad en het NRO, is gestart in 2020 en bestaat uit leraren, schoolleiders en bestuurders uit basis- en voortgezet onderwijs, wetenschappers en andere experts (onder andere SLO, Cito en het Lerarencollectief). Ze tracht kennis over effectief leesonderwijs toepasbaar te maken, te verspreiden en te ontwikkelen.

Meer weten? Bekijk het visiestuk.

Zelfs als er een gevoel van urgentie is in een school om de leesresultaten te verbeteren, is er vaak nog te weinig kennis over effectief leesonderwijs aanwezig. Dat heeft ook te maken met de methodes die leraren hanteren, die zijn soms onvoldoende gebaseerd op recente wetenschappelijke inzichten. In de instructies van veel methodes ligt de nadruk nogal eens op het lezen van losse teksten en het aanleren van leesstrategieën. Leerlingen passen die dan toe, maar leren zo onvoldoende waarom en hoe ze deze flexibel kunnen inzetten om tot leesbegrip te komen. ‘Er ligt nog te veel nadruk op het aanleren van trucjes en strategieën en niet op het vergaren van kennis,’ beaamt Van den Hoogenband.
Leesinstructie staat vaak ook los van kennisontwikkeling, terwijl het daar in het onderwijs juist om zou moeten gaan. Begrijpend lezen is een doelgerichte activiteit: leerlingen lezen teksten om eruit te leren. Ook besteden leraren soms nog te weinig aandacht aan kenmerken van verschillende tekstgenres en tekststructuren, terwijl die kennis leerlingen juist kan helpen om tot beter begrip te komen. Dat het erop lijkt dat de zaakvakteksten in de loop der jaren minder complex zijn geworden, helpt niet. Daarmee stellen deze teksten minder hoge eisen aan de leesvaardigheid en dagen ze leerlingen minder uit tot diepgaand lezen. Dat alles maakt leesonderwijs in veel gevallen maar weinig motiverend.

Negen tips

Het kan beter. De laatste decennia is veel kennis opgedaan over wat effectief leesonderwijs behelst. Uit onderzoek blijkt dat negen elementen essentieel zijn (Houtveen, Van Steensel en De la Rie, 2019). Elk hiervan afzonderlijk is belangrijk, maar het onderwijs wordt pas echt effectief als ze in combinatie en samenhang aan bod komen:
1. Werk aan het opbouwen van kennis.
2. Bouw aan woordenschat.
3. Werk met verschillende tekstsoorten en besteed aandacht aan de tekststructuur.
4. Leer leerlingen flexibele, strategische lezers te worden.
5. Discussieer met leerlingen over teksten.
6. Integreer lezen en schrijven.
7. Zorg voor een motiverende leesomgeving.
8. Monitor en toets leesbegrip in de klas.
9. Differentieer.

Wie heeft welke rol?

Voor een bestendige aanpak is het cruciaal dat je voorgenomen activiteiten en resultaten monitort, bij de leerlingen maar ook bij de leraren. Iedereen in en om de school heeft daarbij zijn eigen rol. Pas als iedereen die rol actief invult, kun je als school je leesonderwijs effectief verbeteren.

Het bestuur: dit formuleert doelen, maakt plannen, faciliteert en monitort de resultaten. De kwaliteitsmedewerker speelt daarbij een belangrijke rol, als schakel tussen bestuur en directie.

De directie: zij draagt zorg voor een samenhangend leesbeleid, afgestemd op de situatie van de school (met een visie, doelen, plannen en acties). Ze faciliteert, monitort en legt verantwoording af bij het bestuur.

De leescoördinator: deze monitort de leesontwikkeling van leerlingen en het professioneel handelen van leraren. De leescoördinator voert klassenconsultaties uit, adviseert en ondersteunt de leraar.

De leraar: deze stelt doelen, geeft effectieve instructie, monitort de ontwikkeling van de leerlingen, evalueert de resultaten en zorgt met differentiatie voor een passend onderwijsaanbod.

Keuzes maken

Effectief leesonderwijs betekent wel dat besturen en directies hun onderwijskundige verantwoordelijkheid moeten nemen, keuzes moeten maken en doelen moeten formuleren. Wieman: ‘Ik kan tegen directies zeggen: we hebben een beperkt aantal doelen en geletterdheid is daar een van. Maar als ik duizend dingen belangrijk maak, jaag ik iedereen op de kast. Je moet keuzes durven maken.’
Het is zaak dat directies die doelen vervolgens inplannen en acties vertalen die zijn afgestemd op hun eigen schoolcontext. ‘En het bestuur en de directeur zijn eindverantwoordelijk, maar het staat en valt wel met de vaardigheden van de leerkracht,’ vult Van den Hoogenband aan.

Als bestuurder kun je
scholen helpen met
netwerk en training

Afstemming is inderdaad belangrijk, beaamt Wieman (zie ook kader op pagina 46). ‘Als bestuur moet je geen mal willen opleggen. Elke school heeft zijn eigen situatie, doelgroep en ontwikkelingsfase. Wat ik als bestuurder wel kan doen, is een ondergrens stellen: wat moet absoluut behaald worden? En ik kan faciliteren: bijeenkomsten organiseren, netwerken van specialisten opzetten, zorgen voor meer trainingsmogelijkheden en expertleraren vrijroosteren.’
Als je aan al deze voorwaarden voldoet, moet het lukken om het leesonderwijs ook op jouw school te verbeteren, denken Van den Hoogenband en Wieman.

Komende activiteiten van de Kennistafel Effectief Leesonderwijs

organiseren van meet-ups met praktijkprofessionals data meegeven
ontwikkeling van tools die direct in te zetten zijn in de praktijk (kwaliteitskaarten) vb
ontwerpen van een vindplaats voor wetenschappelijke kennis toekomstmuziek
start van een leernetwerk voor besturen die met goed leesonderwijs aan de slag willen mailadres waar ze zich kunnen melden?

Meer weten? Mail naar [email protected].

De auteurs doen onderzoek naar effectief leesonderwijs aan de Universiteit van Amsterdam, Vrije Universiteit, Hogeschool Utrecht en Erasmus Universiteit.